گورگن ملیکیان، ایرانشناس و استاد دانشگاه یروان، ضمن برشمردن کاربردهای دیوانی و ادبی زبان فارسی در کشورهای منطقه، تاکید کرد این زبان بخشی از هویت ایرانی است و نقشی پیونددهنده و فراقومی دارد.
پروفسور ملیکیان عصر سه‌شنبه در وبینار نگاه مشترک فرهنگی ایران و ارمنستان، گفت: فردوسی، خیام، حافظ، سعدی، مولانا و دیگر بزرگان ادبیات ایران، دارای احترام جهانی هستند و عرضه این ادبیات به ملت‌های جهان، موجب افتخار ایرانشناسان بوده است.
وی با اشاره به گستره نفوذ زبان فارسی، یادآور شد کاربرد فارسی از هندوستان و پاکستان و چین تا فلسطین و مصر گسترده بوده است و حتی امپراتوران عثمانی، استفاده از شعرها و ابیات فارسی را در سخنانشان، نشانه تشخص شاهانه می‌دانستند.
این استاد دانشگاه دولتی یروان Yerevan State University درباره حضور زبان فارسی در ارمنستان معاصر گفت: امروز، زبان فارسی در ۱۵ مدرسه و هفت مرکز دانشگاهی در ارمنستان تدریس می‌شود و دانشگاه دولتی ارمنستان نیز همواره کرسی‌های ایرانشناسی و زبان فارسی داشته است.
وی درباره ریشه‌های تاثیر زبان و ادبیات فارسی بر ارمنستان، اظهار داشت: از قرن ۵ میلادی که خط ارمنی اختراع شد، شاهد توجه متون ارمنی به ادبیات فارسی بوده‌ایم و این امر طبیعی است؛ زیرا ارامنه، ایران را برادر خود می‌دانستند و به ایرانیان وفادار بودند؛ چنانکه وقتی اشکانیان در ایران سرنگون شدند، ملت ارمنستان همچنان به اشکانیان ارمنستان وفادار ماندند.
پس از احیای امپراتوری ایران در عصر صفوی نیز ارامنه مورد اعتماد شاهان ایرانی بودند. برای مثال در تاریخ داریم که وقتی شاه صفوی به قره‌باغ و نخجوان سفر می‌کرد، در منزل ارامنه اقامت می‌گزید و می‌گفت: اینها رعایای ما هستند. در زمان نادرشاه نیز ارامنه متحد وی بودند. در همین ۲۰ کیلومتری ایروان، نبردی میان نادرشاه و عثمانیان رخ داد و ایران با حمایت و همراهی نیروهای ارمنی پیروز شد. از همین رو نادرشاه با اشاره به «ملیک یگان» (از حکمرانان قره‌باغ)، گفته بود تا این شیرِ پیر اینجاست، من از عثمانی هراس ندارم.
ملیکیان، برخورد ایرانیان با ارامنه را نیز ستود و گفت: در حالی که در برخی کشورهای منطقه، برخوردهای شدیدی با ارامنه و میراث فرهنگی آنان شده است، ایرانیان همواره به ارامنه کمک و از میراث فرهنگی آنان حمایت کرده‌اند.
مطالعه آثار ارمنی برای شناخت تاریخ ایران ضروری است
مجید کریمی، پژوهشگر ارشد حوزه قفقاز، در این وبینار، مطالعه آثار مورخان ارمنی را برای شناخت زوایای پنهان در تاریخ ایران، ضروری دانست و گفت: برای شناخت ایران اشکانی و ساسانی، به جز منابع محدود پهلوی، ما صرفا منابع یونانی، رومی و ارمنی در اختیار داریم.
وی افزود: ویژگی مورخان ارمنی، این است که در آثارشان از منابعی استفاده کرده‌اند که بعضا دیگر وجود ندارد و بنابراین، آثار ارمنی، گاه منابعی بی‌بدیل هستند. برای مثال، موسی خورنی که به پدر تاریخ‌نویسی ارمنی شهرت دارد، از منابع سریانی نقل کرده و اسنادی آورده است که خود آن منابع، دیگر وجود ندارند.
موسی خورنی در کتاب تاریخ ارمنستان، برخی اساطیر کهن ایرانی را معرفی و تاریخ انقراض اشکانی تا اوایل ساسانی را نیز توصیف کرده است. خورنی همچنین در کتابی که درباره ایرانشهر نوشته، تقسیم‌بندی‌های ایران کهن را توضیح داده و درباره شهرهای ایران نیز مطالبی ارائه کرده است. خورنی آشکارا گفته است که تا سال ۴۰۵ که خط ارمنی اختراع شد، زبان پارسی پهلوی در ارمنستان رواج داشت.
کریمی درباره اهمیت آثار برخی دیگر از مورخان ارمنستان، گفت: قازار قارپتسی، تاریخ دینی و تشکیلات دیوانی (حکومتی) ایران را شرح داده و مرزهای شرقی ایران در خراسان تا ترکستان چین را به‌روشنی توصیف کرده است. یزنیک کوقباتسی که در سده پنجم می‌زیست، در بخشی از کتاب به خدا (به سوی خدا)، درباره مذهب مزدیسنا اطلاعاتی داده است و در کتاب رد فرقه‌های دینی هم زروانیسم را نقد کرده و در نتیجه، اطلاعاتی گرانبها درباره آن نوشته است. آگاتان گقوتس (Agatan Geghos)، ضمن تشریح جنگ‌های خسرو و پسرش تیرداد با اردشیر اول ساسانی، اطلاعاتی بی‌نظیر درباره مذهب پیش از مسیحیت ارمنستان و آیین زرتشتی در این کشور ارائه کرده است. یغیشه وارداپت، در کتاب تاریخ وارطان که در سده پنجم نوشته، درباره جنگ‌های یزدگرد دوم در مناطق شرقی ایران اطلاعاتی می‌دهد که در منابع دیگر، سراغ نداریم. سبئوس، مورخ ارمنی هم روایتی متفاوت از فتح ایران توسط اعراب ارائه کرده است که با روایت مورخان اسلامی فرق دارد. روایت سبئوس از کشته شدن یزدگرد سوم نیز با آنچه معروف است، تفاوت دارد. بالاخره، شیاکاتسی، مورخ ارمنی که در قرن‌های ششم و هفتم میلادی می‌زیست، جغرافیای ایران و نام‌های جغرافیایی کشورمان را توصیف کرده است. وی از خلیج فارس نیز نام برده و جزایر خلیج فارس را برشمرده است.
زبان ارمنی و وام‌واژه‌های ایرانی
در وبینار نگاه مشترک فرهنگی ایران و ارمنستان، وارطان وسکانیان، استاد دانشگاه و ایرانشناس ارمنستانی، مقاله‌ای درباره وام‌واژه‌های ایرانی در زبان ارمنی ارائه کرد و نشان داد علاوه بر زبان فارسی میانه، وام‌واژه‌های ایرانی از زبان‌های پارتی (اشکانی) و حتی مادی نیز به زبان ارمنی راه یافته است.
آندرانیک سیمونی، زبانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی نیز به مطالعات هراچیا آچاریان، زبانشناس بزرگ ارمنستان اشاره کرد که نشان می‌دهد «یکهزار و چهارصد و یازده» واژه از زبان پهلوی به زبان ارمنی وارد شده است.
سیمونی، سخنرانی خود را به موضوعاتی اختصاص داد که پژوهشگران می‌توانند در حوزه ایران و ارمنستان به مطالعۀ آنها بپردازند. وی با تاکید بر اینکه قفقاز، «پاره تن ایران و ادامۀ ایران» است، گفت ارمنستانی‌ها برای آنکه آیین‌های کهن ایرانی را حفظ کنند، آنها را وارد آیین مسیحی خود کردند و این، یکی از عرصه‌هایی است که می‌تواند دستمایه مطالعات علمی باشد.
محمود جعفری دهقی، استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران و رئیس انجمن ایرانشناسی، در این وبینار، فهرستی از خدمات ایرانشناسان ارمنی به فرهنگ و زبان‌های ایرانی ارائه کرد.
وی با اشاره به اشتراک‌های عمیق فرهنگی میان دو ملت، گفت: این اشتراک‌ها تا آنجا بود که گزنفون، مورخ یونانی، به‌روشنی می‌گوید ایرانیان و ارمنی‌ها، زبان و سخن یکدیگر را متوجه می‌شوند.
از یک‌سو، اهورامزدا و میترا بر باورهای مذهبی ارمنی‌ها اثرگذار بوده و از سوی دیگر، شاهنامه فردوسی و رباعیات خیام، بر ادبیات ارمنستان تاثیری شگرف داشته است.
وبینار نگاه مشترک فرهنگی ایران و ارمنستان، به همت انجمن ایرانشناسی و معاونت فرهنگی دانشگاه تهران، برای بزرگداشت گرگین ملیکیان برگزار شد. علی عزت‌زاده، دبیر انجمن ایرانشناسی، دبیر این همایش بود.
پروفسور گورگن ملیکیان، در سال ۱۳۱۵ در آبادان متولد شد و در جوانی همراه با خانواده‌اش به ایروان مهاجرت کرد. وی که از سال ۱۹۶۲ میلادی در دانشگاه‌های ارمنستان، زبان و ادبیات فارسی تدریس کرده است، بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۱۷، رئیس دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه دولتی یروان بود.
بدون دیدگاه