در رثای عشق

نقد رسیده / 
محمدعرفان صدیقیان
دهه هشتاد شمسی دورانی درخشان در تولید مجموعه های نمایشی ویژه ایام محرم بود. در آن سال ها مجموعه هایی چون شب دهم(حسن فتحی)، سفر سبز(محمدحسین لطیفی)، معصومیت از دست رفته(داود میرباقری)، مختارنامه(داود میرباقری)، پریدخت(سامان مقدم) به تولید رسیدند که هنوز هم در بازپخش های متعددشان از شبکه های مختلف سیما، تماشایی به نظر می رسند.
در سال های اخیر دلایل مختلفی چون تنگ تر شدن دایره محدودیت های گوناگون تلویزیون و همچنین شکل گیری پلتفرم های شبکه نمایش خانگی، سبب شده است که دیگر فیلمسازان مطرح تمایل چندانی به ساخت مجموعه های نمایشی تلویزیونی نداشته باشند. به همین دلیل در دهه نود با فاصله گرفتن کارگردان های موفق از تلویزیون و روی کار آمدن فیلم‌سازان ناشناخته و کم تجربه، آثار ویژه ایام محرم، به مجموعه‌هایی با طرح داستانی ضعیف و کم رمق تبدیل شدند که نتوانستند با اقبال وسیع مخاطبان رو به رو شده و ماندگار شوند، به طوری که حتی نمی‌توان بسیاری از آن ها را به یاد آورد.
مجموعه «شب دهم» به نویسندگی و کارگردانی حسن فتحی و تهیه کنندگی حسن بشکوفه از ماندگارترین آثار نمایشی ویژه ایام محرم به شمار می رود. با وجود اینکه بیش از بیست و یک سال از تولید و پخش اول آن می گذرد، این اثر به سبب ویژگی‌های متعدد نهفته در آن همچنان جذاب، گیرا و تماشایی است، به گونه‌ای که مورد توجه نسل جدید هم قرار گرفته است. در سال هزار و سیصد و هشتاد که ماه محرم مصادف با آغاز سال جدید و ایام نوروز بود، مدیران سیما با چالشی دشوار رو به رو بودند. چراکه تلاش داشتند مجموعه ای را تولید کنند که در عین حفظ شعایر و ارزش های شیعی و اسلامی، دارای وجه سرگرم کننده نیز باشد. در آن سال ها حسن فتحی به تازگی ساخت مجموعه «روشن تر از خاموشی» را به پایان رسانده بود و قصد داشت طرح داستانی«شب دهم» را در قالب اثری سینمایی مقابل دوربین ببرد. اما بعدها به این نتیجه می رسد که بهتر است این قصه را در قالب مجموعه ای تلویزیونی کارگردانی کند. بدین ترتیب طرح مجموعه«شب دهم» توسط حسن بشکوفه که از تهیه کنندگان خوش نام آن سال ها بود به تلویزیون ارائه می شود و به سبب ویژگی های جذاب بسیارش، نظر مدیران سیما را جلب کرده و به سرعت فرآیند تولید آن آغاز می شود. اما چه چیزی باعث شده این مجموعه پس از گذر سالیان سال هنوز جذاب و گیرا باشد؟ فارغ از طرح داستانی زیبا و اثر گذار که در آن ماجرایی عاشقانه به زیبایی پرداخت شده است، این مجموعه در دیالوگ نویسی، خلق اتمسفر و فضاسازی و همچنین بازی های گیرا واجد ویژگی های ارزشمندی است. فتحی در سال های بعد و با ساخت آثاری چون «مدار صفر درجه»، «زمانه»، «شهرزاد» و اخیرا «جیران» نشان داده است در تصویر کردن قصه های عاشقانه تبحری چشمگیر دارد و به خوبی می تواند پیچ و خم ها و ظرایف داستانی را در قاب تصویر لحاظ کرده و اثری مخاطب پسند خلق کند. از طرفی دیگر، او در مجموعه «شب دهم» موفق می شود به خوبی میان ارزش‌های معنوی واقعه عاشورا و یک قصه عاشقانه پیوندی معنادار برقرار و مسیری صحیح در روند تحول شخصیت ها پی ریزی کند.
وجود داستانک های فرعی چون رابطه میان یاور و طلعت و همچنین علاقه پنهان دکتر ندیمی به تاج الملوک و نیز ماجرای به قتل رسیدن خواستگارهای فخر الزمان سبب شده است خطوط اصلی قصه پربار تر شده و به غنای مجموعه اضافه گردد. افزون بر همه این موارد، شخصیت پردازی پرسوناژ ها با قوت و مهارتی چشمگیر صورت گرفته، به گونه ای که در پایان، هر یک از آنان نوعی تحول و سیر و سلوک درونی را تجربه می کنند و چنین رخدادی به هیچ عنوان تحمیلی به نظر نمی رسد، چراکه سیر پیشرفت وقایع به گونه ای است که تغییر رویکرد شخصیت ها و تحول آن ها کاملا منطبق بر الگوی رفتاری شان در طول قصه بوده و به همین دلیل کاملا باورپذیر به نظر می رسد. برای مثال مثال عشق زمینی حیدر به فخرالزمان در زمانی که او از قماش جاهل و لات‌های تهران بود در یک الگوی صحیح و منطقی به عشقی معنوی و والاتر نسبت به مقام سید الشهدا تبدیل می شود. در پرداختن به این مجموعه نباید از موسیقی بی نظیر آن که محصول تفکر، هنر و خلاقیت فردین خلعتبری است غفلت نمود. در عمده لحظات موسیقایی این اثر، سازهای ضربی ایرانی که عمدتا یادآور فضای پهلوانی و مرام لوتی‌گری است نقشی چشمگیر و گاها روایی را برعهده دارد و به خوبی می تواند مخاطب را هر چه بیشتر در دل روایت قرار دهد. همچنین موسیقی تیتراژ پایانی با ترانه بی نظیر زنده‌یاد افشین یدالهی و نوای سحر انگیز علیرضا قربانی دارای چنان گیرایی است که گویی هیچگاه قصد کهنه شدن ندارد و قرار است همواره بکر و شنیدنی باقی بماند.
حسن فتحی فیلمساز باهوشی است و همواره در عین پایبندی به قواعد کلاسیک فیلمسازی، در کارگردانی آثارش به خودنمایی متوسل نشده و تلاش می کند در قاب تصویر چیزی بیش از مصالح فیلمنامه‌ای که در دست دارد را بیافریند. مجموعه موارد یاد شده سبب شده است که «شب دهم» در گذر زمان به یکی از به یادماندنی‌ترین مجموعه‌های سیما تبدیل شود و همچنان علاقه مندان بسیار داشته باشد.