اصغر دادبه در تولد ۳۰ سالگی موسسه پژوهشی میراث مکتوب در سخنانی گفت: اگر زبان فارسی میراث ارزشمند نداشت، این همه دشمنی برای چه بود؟ با چیزی که ارزش دارد و حس می‌کنند مزاحم است، دشمنی می‌کنند.
به گزارش ایسنا، آیین گرامی‌داشت سی‌اُمین سال تأسیس مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، عصر چهارشنبه (شانزدهم اسفند) در پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری برگزار شد.
حوزه فرهنگ ورای مرزهای سیاسی است
در آغاز این برنامه، محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنانی گفت: ۳۰ سالگی مؤسسه‌ای منحصربه‌فرد را جشن می‌گیریم که به دلایل متعدد، ارزیابی من از روند کارش مثبت است.
او در ادامه گفت: مهم‌ترین مأموریت میراث مکتوب، احیا و ترویج تراث ارجمند و ارزشمند ایران فرهنگی است که نیازمند بازشناسی آن هستیم. اگرچه امروز مرزهای سیاسی، حواشی و دلخوری‌هایی را پدید می‌آورند اما حوزه فرهنگ ورای مرزهای سیاسی است. ما در این حوزه با قدمتی چندهزارساله روبه‌رو هستیم. میراثی که محصول کار دانشمندان ایران و اسلام است که در سایه عقلانیت و آزاداندیشی، دانشمندانی مهم برآمدند و زبان فارسی را حفظ کردند که اکثریت آنها از همین آب و خاک برخاستند.
رئیس هیأت امنای مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب افزود: ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظفیم میراث گرانقدر خود را پاس بداریم. من برای سال آینده، تأسیس سه اقلیم فرهنگی را به تصویب دولت رساندم؛ اقلیم خراسان به‌ویژه نیشابور و سبزوار، اقلیم آذربایجان به‌ویژه خوی و بزرگراه حکمت بین سهرورد تا همدان یعنی پیوند حکمت اشراق و مشاء. ما به میراث پرافتخار خود می‌بالیم و افتخار می‌کنیم که ایران فرهنگی ما همیشه مملو از فرزانگان بی‌بدیل است. شاید فرازونشیب‌هایی رخ داده اما همیشه درخشان و تابناک بوده و تولیدات فرهنگی ما در حوزه‌های گوناگون ادبی و فرهنگی نمود آن است.
اسماعیلی در پایان گفت: طی این ۳۰ سال، نهال این موسسه به درختی تنومند تبدیل شده است و امیدوارم موفق‌تر پیش برود.
به میراث مکتوب تبریک می‌گویم
سپس پیام تصویری محمدعلی موحد، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی پخش شد که در آن گفت: «داشتم یادداشت دوست عزیزم آقای ایرانی را در سرمقاله شماره ٩۶-٩٧ فصلنامه گزارش میراث می‌خواندم که این بیت به خاطرم آمد و این‌گونه به نظرم رسید که نویسندۀ یادداشت و گویندۀ بیت در حال و هوای مشابهی سخن گفته‌اند. مقصودم اشاره به آن احساس سرشار از رضایت خاطر و خرسندی است که در کلام هر دو موج می‌زند و هر دو از یک دورۀ ۳۰ سالۀ تلاش و تقلّا یاد می‌کنند و خوشحالند از این توفیق که سعی‌شان باطل نبوده و به ثمر نشسته است. آقای ایرانی از ۳۰ سال کوشش مستمر در «احیاء و نشر گلچینی از ذخائر علمی و فرهنگی ایران و اسلام» سخن می‌گوید، آخرین حلقه از این گلچین که هم‌اکنون من در پیش روی خود دارم، تاریخ خلیج فارس از محمدحسین سعادت کازرونی است که فهرست آثار منتشرشدۀ مؤسسۀ میراث مکتوب نیز در پیوست آخرِ کتاب آمده است. این فهرست شامل ٣٨٩ عنوان در ۴۵٧ جلد کتاب است – دستاوردهای قابل ملاحظه و درخور تحسین. کسانی که اندک آشنایی با عالم نسخه‌های خطی و مشکلات مربوط به قرائت و تصحیح و تنظیم آنها دارند، معنی این تعداد را خوب می‌دانند و من در اینجا لازم می‌دانم از دو بازوی پرتوان میراث مکتوب یعنی فصلنامۀ گزارش میراث مختص حوزۀ نقد و تصحیح متون و نسخه‌شناسی و ایران‌شناسی و نیز دوفصلنامۀ موسوم به آینۀ میراث مختص پژوهش‌های ادبی و متن‌شناسی نام ببرم و بالخصوص یاد و خاطرۀ شماره‌هایی از فصلنامه را که تمرکز در موضوع واحدی دارند، مانند شماره‌های ٨٨-٨٩ (پاییز ١٣٨٩) که ویژۀ تاریخ و زبان و فرهنگ آذربایجان است، برجسته‌تر گردانم. به میراث مکتوب تبریک می‌گویم که در مدت فعالیت خود، توانسته‌است نظر خیل عظیمی از پژوهشگران پرمایه را به خود جلب کند و از همکاری آنان که حاصل تحقیقات عالمانه و بی‌سروصدای خود را کریمانه در اختیار میراث مکتوب می‌گذارند برخوردار باشد. به آن محققان گرامی دست‌مریزاد و مرحبا می‌گویم و به عنوان خوانندۀ میراث مکتوب، قدردانی و سپاسگزاری از آنان را وظیفۀ خود می‌دانم و به آقای ایرانی – آن رادمرد پرتلاش و کوشا – آفرین‌ها می‌خوانم و از خداوند خواهانم که آن عزیز را همیشه – چنانکه هست – سرسبز و خوش و خرم و امیدوار و تازه‌نفس نگاه دارد.»
رمز موفقیت
در ادامه ژاله آموزگار، استاد زبان‌های باستانی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سخنان مکتوبی با عنوان «میراث گرانبها» گفت: رقم ۳۰ در فرهنگ کهن ایرانی از رقم ۴۰ که میراثی میان‌رودانی است، مبارک‌تر است. ۳۰ سال نهادی فرهنگی را سرپا نگه داشتن و با غم‌ها و شادی‌ها زیستن و دوام آوردن کار کوچکی نیست. پایه‌های هویت ما را چه بخواهیم و چه نخواهیم آثار بازمانده از گذشته استحکام می‌بخشد و ناچار باید به تحقیق در میراث بازمانده از گذشته بپردازیم. میراث نامحسوس ما آشنایی با تفکرات گذشته ماست که میراث مکتوب بیشترین تلاش را در این زمینه به کار گرفته است.
این استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران ادامه داد: تلاش برای شناخت این آثار بهترین تلاش برای اعتلای فرهنگی ملتی است که مانند دولت‌های تازه‌نام‌یافته در جست‌وجوی دانشمندان دیگر کشورها باشد و میراث مکتوب در پیشبرد چنین هدفی کاری کرده است کارستان که چگونه در کسادی بازنشر متون کهن جوانان علاقه‌مند را به این کار بکشاند.
این عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با اشاره به اینکه در کسادی بازنشر نوشته‌های کهن، مشتری کمتری دارد و در چنین شرایطی موسسه مکتوب پایه‌گذاری شده و به کار ادامه داده است، اظهار کرد: رمز موفقیت این موسسه مدیون این ویژگی‌هاست؛ عشق به ایران و فرهنگ ایرانی بدون خودشیفتگی، هدفمندبودن، دولتی نبودن و سیاست‌زده نشدن و روابط حسنه با دول همسایه و ایران‌شناسان داشتن.
میراث مکتوب جهان بدون میراث مکتوب ایران قابل تصور نیست
سخنران بعد، نظام‌الدین زاهدی، سفیر فوق‌العاده و مختار جمهوری تاجیکستان در ایران بود که گفت: کارنامه میراث مکتوب نه‌تنها در ایران که در تاجیکستان و شرق و غرب عالم شهره شده است.
او افزود: در همه کشورها برای پاسداری از میراث مکتوب کارهایی می‌کنند. بنابراین امروز همه ملت‌ها که به زندگی معنوی ارج می‌گذارند، برای این مهم تلاش‌های بی‌وقفه انجام می‌دهند. مؤسسه میراث مکتوب الگویی در تصحیح و ترویج میراث مکتوب شد و در ۳۰ سال فعالیت بی‌وقفه بیش از ۴۰۰ اثر با تلاش ایرانی و همکاران پرتلاشش روی نشر را دید و در مراکز ایران‌شناسی جهان جای پیدا کرد.
زاهدی ادامه داد: میراث مکتوب جهان را نمی‌توان بدون میراث مکتوب ایران تصور کرد. ازجمله درباره ماوراءالنهر بیش از ۳۰ اثر منتشر کرده است و بخش مهم آن، در همکاری با دانشمندان تاجیک روی چاپ را دیده است مانند تصحیح آثار مولانا عبدالرحمان جامی و تذکرة‌الشعراء اثر سلطان محمد مطربی سمرقندی، و امیدوارم این همکاری پیدا کند.
میراث مکتوب بیش از سه‌هزارساله داریم
در ادامه مراسم علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: اگر اوستا را سروده‌شده در هزار سال قبل از میلاد بدانیم، میراث مکتوب بیش از سه‌هزارساله داریم. و پس از اسلام، متون منظوم و منثور، از قرن چهارم آغاز شد.
او افزود: از دورۀ قاجار تلاش شد تا این میراث همگانی شود و از وقتی اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه شد، تلاش کرد تا در این زمینه کاری کند. این روند ادامه داشت تا پس از انقلاب و اندیشیده شد تا برای احیای این متون تلاش شود، و اکبر ایرانی یکی از کسانی بود که در این راه بسیار کوشید و کم سراغ داریم کسی از جوانی برای احیای میراث گذشتگان همت کند. وزارت فرهنگ هنوز توانایی کمک داشت و بودجه داشت ولی وقتی قطع شد کوشید این مؤسسه را خودکفا کند. البته گویا قرار شد گشایش حاصل شود و دستگیری شود تا در این تنگنا قرار نگیرند.
میراث مکتوب نشان‌دهنده عمق و قدرت فرهنگ ایران
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی سخنران بعدی این مراسم بود که گفت: میراث فرهنگی جلوه‌های متنوع دارد اما روشن‌ترین میراث فرهنگی، میراث مکتوب است که عصاره اندیشه و فکر و ادارک انسان و بیش از سایر صور میراث در میراث فرهنگی ماندگار است. تمدن ایران به میراث مکتوب خود افتخار می‌کند؛ کتابخانه معتبر و مهمی در جهان نیست که از فرهنگ ایران و فکر ایرانی و اندیشه نیاکان نسخه‌های خطی فراوان نداشته باشد، شمار نسخه‌های خطی فارسی در هند از شمار نسخه‌های خطی داخل ایران بیشتر است و در کتابخانه‌های اروپا و آمریکا و ترکیه نیز این میراث را داریم که نشان‌دهنده عمق و قدرت و قوت فرهنگ ماست.
این عضو هیأت امنای مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به روند تصحیح نسخه خطی در ایران از قزوینی و مینویی تا خانلری بیان کرد: تصحیح و انتشار نسخه‌های خطی با همه دشواری‌ها و ظرافت‌ها، خدمت به اهل علم و فرهنگ است. آثار تصحیح‌شده در این میراث خوشبختانه هم کمیت قابل توجه و هم کیفیت قابل قبول دارد و هر اهل ادبی می‌تواند کتابی موافق طبع و ذوق خود پیدا کند و از این طیف رنگارنگ می‌تواند چیزی داشته باشد. سرمایه آن، معتبر و مورد اعتمادبودنش بوده است و حتی در محافل ایران‌شناسی خارج از کشور مطمئن است. همچنین باید از تربیت نسخه‌شناسان و مصححان جوان یاد کرد چنانکه در سال‌های اخیر شاهد نام‌های تازه‌ای هستیم.
امکانات کم موجب سعادتمندی میراث مکتوب شده!
سپس حسین معصومی همدانی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سخنانی گفت: انتقاد کردن از کار بد آسان است و تعریف کردن از کار خوب سخت است. در کار میراث مکتوب نقاط قوت بسیار زیاد است. در این دنیا موفقیت چیز نادری است و میراث مکتوب موسسه موفقی است.
او با بیان اینکه موسسه میراث مکتوب فضای کوچک اما گرم و صمیمانه‌ای دارد که این محیط صمیمانه بر کمبودهای این مرکز غلبه می‌کند، امکانات کم موسسه را یکی از سعادت‌های آنجا خواند و خاطرنشان کرد: معتقدم بودجه کلان آفت کار تحقیق است، موسسه‌هایی هستند که بنای عظیم ایجاد کردند اما کاری نکردند. موسسه دائما در حال پیشرفت است و این پیشرفت گام به گام بوده است.
او در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه متون علمی مخاطب کمی دارد، گفت: میراث این شجاعت را داشته که حتی وارد متون سخت ریاضی شده و پیوندی میان آن و محققان در دانشگاه‌ها ایجاد کرده است. سهم اکبر ایرانی در این کار خیلی زیاد است و خیلی ناملایمت‌ها را تحمل کرد ولی دل‌گرمی او همکارانش هستند.
احتمال تعطیلی مجله آینه میراث
مجدالدین کیوانی، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز بیان کرد: ١٠ سالی است که در خدمت مجله آینه میراث بوده‌ام که تاکنون ٧٢ شماره از آن نشر شده است و یک شماره دیگر از آن تا پایان سال منتشر می‌شود و به ظن قریب به یقین دفترش بسته می‌شود چون بی‌مایه فتیر است.
او سپس مقالاتی را که به این مجله پژوهشی می‌رسد، ارزیابی و نقد کرد.
سپس اصغر دادبه، استاد دانشگاه و مدیر بخش ادبیات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی شعری از حافظ «چو عندلیب فصاحت فرو شد ای حافظ/ تو قدر او به سخن گفتن دری بشکن» را خواند و گفت: دشمنی با زبان ارزشمند تاریخی طولانی دارد، چنانچه این دشمنی با زبان فارسی وجود داشته و ادامه دارد. میراث مکتوب زبان عربی به برکت خرد شدن کمر نیاکان ما، بالیده و زبان حسابی شده است.
او ادامه داد: می‌گویند ابوریحان بیرونی گفته زبان مادری من نه عربی است و نه فارسی اما زبان عربی را ستایش کرده و می‌گوید اگر کسی به عربی ناسزا بگوید خوش‌تر از آن است که به فارسی مرا ستایش کند. اما در قرن هشتم حافظ می‌گوید «تو قدر او به سخن گفتن دری بشکن» یا شمس می‌گوید «زبان فارسی لطیف‌تر است و به لطافت آن در تاریخ نیامده است». این تفاوت در نگرش به زبان فارسی از کجا می‌آید؟ میراث مکتوب. در زمان ابوریحان بیرونی ما میراث مکتوب به زبان فارسی نداشتیم اما در طی این سه دهه میراث مکتوب ما گسترش یافته و شاهنامه و قابوسنامه و سیاست‌نامه است.
دادبه در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دو مکتب پس از آمدن روش علمی تحقیق در ایران پدید آمد؛ مکتب دقت که علامه محمد قزوینی سرآمدش بود و مکتب سرعت که سعید نفیسی سرآمدش بود. هردو نیاز بود و هردو باید آموزش داده می‌شد؛ البته سرعت به این دلیل بود که میراث در حال خاک خوردن در کتابخانه، بیرون بیاید و احیا شود و اگر اشکالی دارد آیندگان آن را رفع کنند؛ الان برخی این کار را کرده‌اند. چند تصحیح از حافظ داریم، برخی تصحیح جدید نیست و نهایتا در یک مقاله منتشر شود، کفایت می‌کند و اگر بپرسید تصحیح جدید چه فرقی دارد، جواب قانع‌کننده‌ای نمی‌شنوید. اگر سرعت بوده، دقتی هم بوده است و نباید این امر مجوزی باشد تا هرکسی کتابی را تصحیح کند. تصحیح کتاب چاپ‌شده کاری ندارد و خطر جدی‌ای در این زمینه وجود دارد و مسئله دردناکی است. سرعت نفیسی خالی از دقت نبود.
او خاطرنشان کرد: با زبان ارزشمند دشمنی می‌شود، اگر زبان فارسی میراث ارزشمند نداشت، این همه دشمنی برای چه بود؟ با چیزی که ارزش دارد و حس می‌کنند مزاحم است، دشمنی می‌کنند. تمدن جنبه‌های مختلف دارد از موشک تا ساختمان اما فرهنگ انسانیت و اخلاق و رفتار نیک است، بشر و بشریت متمدن شده اما بافرهنگ نشده است، اگر بافرهنگ شده بود این همه آدم را نمی‌کشتند، پا روی حق نمی‌گذاشتند و با زبان که آکنده از فرهنگ است ستیز نمی‌کردند. کسی با شغادها دشمنی نمی‌کند بلکه با رستم‌ها دشمنی می‌کنند.
جز عشق و شیفتگی و شیدایی نبود
در پایان این برنامه، سخنرانی اکبر ایرانی قمی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب بود که گفت: آقایی گفت حتی اگر ایرج افشار هم به شما کتاب داد، من باید ببینم و قبول نکردم و به‌سختی افتادیم. جز عشق و شیفتگی و شیدایی نبود. سمت‌های رایزنی در اروپا و مدیر کلی پیشنهاد شد اما نپذیرفتم.
او ادامه داد: جوانان زیادی علاقه‌مند شدند پناه آنان باشم، چنان این کار در دل‌ها نشسته که وصف‌ناپذیر است و سرمایه اجتماعی عظیم و همدلی حیرت‌انگیزی پدید آمد. از همان ١٣٧٢ که آمدم، احمد مسجدجامعی دست مرا گرفت. همان سال به منزل محمدتقی دانش‌پژوه رفتم، سپس نزد شیخ عبدالله نورانی، ابوالقاسم امامی، ایرج افشار و نزد دیگران نیز به‌مرور رفتم. با شکیبایی و بردباری این مسیر را طی کردیم.
پایان‌بخش این جلسه، رونمایی از کتاب تاریخچه سی‌سال خدمت در میراث مکتوب، ٣٠ عنوان کتاب بازچاپ‌شده منتخب جشنواره‌ها، فهرست کتاب‌ها و مقالات سه نشریّه تخصّصی میراث مکتوب، موسیقی میراث مکتوب (با شعر سیّدعلی موسوی گرمارودی، آهنگ‌سازی پیروز ارجمند و صدای غلامرضا رضایی) و فیلم مستند دستاورد سی‌سال فعّالیّت میراث مکتوب به‌همراه قدردانی از ٣٠ نفر از پژوهشگران و خادمان میراث مکتوب و همچنین بریدن کیک ۳۰ سالگی این مؤسسه بود.
بدون دیدگاه