محمد تهامی‌نژاد منتقد، مترجم، مستندساز و مدرس دانشنامه مستند «ایان ایتکن» را منبعی دقیق و حاوی اطلاعات مفید برای فعالان عرصه مستند می‌داند.
به گزارش مهر، «انسان‌شناسی و سینمای مستند، روابطی طولانی و پرتشویش داشته‌اند. بخشی از آن به خاطر مناقشه‌هایی بود که بین هدف علمی در انسان‌شناسی و علائق گسترده‌تر فیلمسازان، جریان داشت. با وجود این فیلم مردم‌نگاری به عنوان شکل مهمی از مستند به ظهور پیوست و سازندگان فیلم‌های مردم‌نگاری، در تحول سینمای مستند نقش عمده ایفا کردند.» این جملات مقدمه مقاله «فیلم مستند مردم‌نگاری» به قلم دیوید مک دوگال و به ترجمه محمد تهامی‌نژاد است که به زودی قرار است متن کامل آن روی سایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی قرار گیرد.
با محمد تهامی‌نژاد درباره شکل‌گیری این مقاله و دانشنامه «ایان ایتکن» که بیش از ۲۰۰ پژوهشگر دنیا در نگارش آن همکاری داشته‌اند، گفتگو کرده‌ایم.
* ترجمه مقاله فیلم مستند مردم‌نگاری پیشنهاد خود شما بود یا از سوی دوستان سفارش دهنده‌ای پیشنهاد داده شده بود؟
سابقه انتخاب، ترجمه و ویراستاری مقاله فیلم مستند مردم‌نگاری اندکی به توضیح نیاز دارد. نویسنده این مدخل از دانشنامه، دیوید مک دوگال است. دیوید مک دوگال و همسرش جودیت مستندساز مردم‌نگار هستند. آن‌ها بیش از بیست فیلم مردم‌نگاری در کنیا، اوگاندا و استرالیا ساخته‌اند. در برخی موارد جودیت صدا ضبط می‌کرد و دیوید فیلم می‌گرفت. همان وظایفی را که نادر افشار نادری و همسرش خانم رسترپو در تولید فیلم «بلوط» عهده‌دار بودند، دیوید مک دوگال (یا مک داگِل) نظریه‌پرداز فیلم مردم‌نگاری است. او و همسرش، روش مشاهده مشارکتی و بین‌الاذهانی یا دقیق‌تر بگویم مشارکت مفاهمه آمیز را عملاً در استرالیا آزمودند. همچنین اولین فیلمسازان مردم‌نگار هستند که برای صحبت‌های افراد بومی، زیرنویس گذاشتند. مک دوگال‌ها، به استفاده از دوربین به عنوان یک فرم شخصی برای مواجهه با واقعیت اعتقاد دارند. از این رو دیوید مک دوگال یکی از مناسب‌ترین افرادی است که می‌تواند درباره فیلم مردم‌نگاری مطلب بنویسد و نگارش مدخل فیلم مردم‌نگاری، در دانشنامه فیلم مستند به وی سپرده شد.
هنوز فیلم‌هایی مثل «پرندگان مرده» هستند که باید جستجو، مشاهده و تحلیل شوند. اینکه مفهوم «پرندگان مرده» در مواجهه پرنده و مار چیست؟ و چرا علیرغم نمایش مناقشات قبیله‌ای و آیینی و با تأکید بر مضمون مرگ، فیلم رابرت گارنر به عنوان یک فیلم مقاله شاعرانه هم قلمداد می‌شود، یک مخاطب فعال و همچنان جستجویی فراتر از مقاله را می‌طلبدآذر ماه سال ۱۳۸۶ نخستین همایش انسان‌شناسی تصویری در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار می‌شد و من عضو هیات علمی آن همایش بودم و این مقاله را برای انتشار در کتاب راهنمای همایش انسان‌شناسی تصویری ترجمه کردم. وقتی در فروردین ۱۴۰۰ درباره بازنشر این مقاله در سایت مرکز گسترش با آقای رحیمی مدیر واحد پژوهش صحبت شد، من می‌بایست به خوانندگان این مقاله می‌گفتم که چرا این مقاله و در دسترس قرار گرفتن آن در یک رسانه تخصصی فیلم مستند اهمیت دارد. در بازنگری مقاله ۲ نکته برای خودم مطرح شد. اولاً من با انبوهی اسم فیلم در این مقاله مواجه بودم که معنای اصلی‌شان را نمی‌دانستم. دوم اینکه بسیاری از آن‌ها را ندیده بودم. از این رو مقاله و نویسنده‌اش خیلی دور از دسترس به نظر می‌رسید. مسلماً هرکدام از آن عناوین باید در فرهنگ خودشان دارای معنایی باشند. خب پس در ترجمه اول این ۲ امر مهم، بررسی نشده رها شده بود. به همین خاطر، خود مقاله دیوید مک دوگال، این بار برای من به عنوان یک زمینه پژوهش تازه درآمد.
برای مثال Sioux Ghost Dance را «رقص شبح سو» ترجمه کرده و در پانوشت افزوده بودم که سوها مردمانی در داکوتا هستند. اما بهتر بود خودم فیلم را می‌دیدم. آن وقت به خواننده مقاله اطلاع داده می‌شد که می‌تواند آن را در فلان آدرس جستجو کند و برایم شگفت‌آور بود که این فیلم ۲۱ ثانیه‌ای وجود داشت، در دسترس بود و مهم‌تر اینکه دانستم از نخستین آثار ادیسون است که در یک نمای عمومی درون استودیوی بلاک ماریا تصویربرداری شده است و اجراکنندگانش گروه نمایش غرب وحشی بوفالو بیل هستند. یا در این بازنگری متوجه شدم که بدون ترجمه عناوین فیلم‌ها، بخش عمده مفهوم فیلم مردم‌نگاری، گنگ باقی می‌ماند. برای مثال در کتاب راهنمای همایش، عبارت Finis Terrae که فیلمی از ژان ایپستاین است، ترجمه نشده باقی مانده بود، در اینجا متوجه شدم که این عبارت فرانسه، بخش مهمی از بارمعنایی فیلم را بر عهده دارد و یا اگر La vieille et la pluie ترجمه نمی‌شد و فیلم دیده و توضیح داده نمی‌شد، مقاله دیوید مک دوگال در هاله باقی می‌ماند و برای من و احتمالاً خوانندگان علاقمند به فیلم مردم‌نگاری تبدیل به دانش نمی‌شد. از این رو به نظرم می‌رسد، حالا پس از ویراستاری، همین مقاله، درک خواننده ایرانی را نسبت به مفاهیم مورد نظر نویسنده بسیار نزدیک‌تر خواهد ساخت. به عبارت دیگر در صورتی که خواننده این مقاله به عنوان یک جستجوگر فعال درآید، هدف از نگارش، ترجمه، ویراستاری و انتشار آن برآورده خواهد شد.
هنوز فیلم‌هایی مثل «پرندگان مرده» هستند که باید جستجو، مشاهده و تحلیل شوند. اینکه مفهوم «پرندگان مرده» در مواجهه پرنده و مار چیست؟ و چرا علیرغم نمایش مناقشات قبیله‌ای و آیینی و با تأکید بر مضمون مرگ، فیلم رابرت گارنر به عنوان یک فیلم مقاله شاعرانه هم قلمداد می‌شود، یک مخاطب فعال و همچنان جستجویی فراتر از مقاله را می‌طلبد. در اینجاست که می‌توان فهمید چرا دیوید مک دوگال در تقسیم‌بندی استراتژی‌های فیلم مردم‌نگاری، به شیوه شاعرانه اشاره کرده است.
* نام دقیق این دانشنامه چیست و چه جایگاهی در جهان دارد؟
Encyclopedia of the Documentary Film تا آنجا که می‌دانم تنها دانشنامه انگلیسی زبان درباره جنبه‌های تاریخی و شیوه‌های متفاوت مستندسازی در جهان است. مدخل‌های این دانشنامه توسط ایان آیتکن گرد آوری شده و در ۲ شکل مختلف انتشار یافته است. نسخه سه جلدی آن، تا سال ۲۰۰۴ را در بر می‌گیرد (کپی رایت ۲۰۰۶). نسخه کوتاه شده و یک جلدی راتلج (The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film) در سال ۲۰۱۳ منتشر و برخی از مدخل‌ها، از جمله سینمای مستند ایران، دستخوش تغییراتی شد. دانشنامه فیلم مستند شامل بیش از هشتصد مقاله و مدخل تحلیلی / انتقادی از نویسندگانی از سراسر جهان است. از جنبه تاریخی، با فیلم‌های برادران لومیر در سال ۱۸۸۵ شروع می‌شود و تا فارنهایت ۱۱/۹ متعلق به سال ۲۰۰۴ پیش می‌آید. کتاب در کنار شخصیت‌ها و فیلم‌های مشهور بین‌المللی مثل کیارستمی و فیلم زندگی و دیگر هیچ، به فیلمسازان کمتر شناخته شده نیز می‌پردازد. همچنین شامل مدخل‌هایی درباره سنت مستندسازی در کشورهایی از جمله ژاپن، برزیل، پرتغال، بوسنی، هند، چین و توصیف نقش نهادها و سازمان‌های حامی فیلم مستند و تعریف تکنیک‌ها و شیوه‌های بازنمایی و مفاهیم اساسی این سینما، نیز هست.
* کدام مستندسازان ایرانی در این پروژه مشارکت داشتند؟
دکتر رضا پوده، نویسنده مدخل ایران در دانشنامه فیلم مستند است.
* این پروژه نسخه ایرانی خواهد داشت؟
مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی می‌تواند با اجازه ایان ایتکن و ناشر انگلیسی (راتلج) مقدمات ترجمه این کتاب مهم را تقبل و فراهم کند. در زمان تصدی علیرضا قاسم‌خان در مقام معاون پژوهشی مرکز گسترش، اول قرار بود نسخه سه جلدی (که یک نسخه از آن در کتابخانه خانه سینما وجود داشت)، توسط گروه مترجمان زیر نظر اینجانب ترجمه شود که به نتیجه نرسید. بعد قرار شد مدخل‌هایی ترجمه شود، وقتی هم که نسخه یک جلدی به ایران آمد، تصمیم گرفته شد مدخل‌هایی، توسط حمیدرضا احمدی لاری انتخاب و به فارسی برگردانده شود که متاسفانه هیچیک، نتیجه عملی در برنداشت.
در کوششی فردی، من علاوه بر مقدمه ایان آیتکن، مدخل‌های شالوده شکنی در سینمای مستند، فیلم مستند مردم‌نگاری، دراما داکیومنتری (داکیو درام)، داکیوسپ، بازیگری و مدخل ایران، را ترجمه کردم. مدخل ایران، چاپ اول (سه جلدی)، توسط ناصر رضایی پور ترجمه و نقد شد و در چهار خرداد ۱۳۸۷ درسایت انسان‌شناسی و فرهنگ انتشار یافت. ترجمه اینجانب از مدخل ویراستاری شده «ایران» مندرج در نسخه تک جلدی راتلج، (سال ۱۳۹۴) در همان جا منتشر شد.
* مخاطب این دانشنامه چه افرادی هستند؟ اطلاعی درباره فیلمسازان بین‌المللی‌ای که با این پروژه همکاری داشته‌اند دارید؟
علاقمندان سینما و ادبیات سینمایی، همچنین دانشجویان و اساتید سینما، مخاطبان بالقوه این کتاب هستند. منتقدان فیلم مستند، توضیح دقیق اصطلاحات و شیوه‌های مستندسازی و نمونه‌های آن را در این کتاب خواهند یافت. ضمن اینکه دانشنامه نشان می‌دهد، فیلم مستند دارای چه دامنه وسیعی در سراسر جهان است. ایان آیتکن مقدمه روشنگری هم بر دانشنامه نوشته که دارای بحثی تاریخی درباره نظریه کلاسیک فیلم مستند و مبحث پسا نظریه است. بیش از دویست پژوهشگر از سراسر دنیا در تهیه این کتاب سهیم بوده‌اند. نویسنده مدخل ایران در دانشنامه فیلم مستند، رضا پوده، دانشیار ارتباطات دانشگاه تگزاس جنوبی است.
بدون دیدگاه