بانی‌فیلم: اگر نگاهی به تاریخ موسیقی ایران در اوایل سلطنت پهلوی بیندازید، متوجه می‌شوید که غالب آثار موسیقی خلق شده توسط آهنگسازان، شباهت زیادی به مارش‌های نظامی و ضرباهنگ این نوع موسیقی دارند. این شباهت شاید به دلیل حضور و تاثیر کلنل معروفی باشد. فردی نظامی که سنگ بنای موسیقی مدرن و مبتنی بر اصول را در ایران گذاشت.
کلنل وزیری آهنگسازی بزرگ و نوازنده چیره‌دست تار بود که هنرستان عالی موسیقی ونخستین ارکستر بزرگ کشور را تأسیس کرد. از جمله شاگردان او که به هنرمندانی بزرگ مبدل شدند می‌توان به نام موسیقی‌دانان تاثیرگذاری چون روح‌الله خالقی، ابوالحسن صبا، موسی معروفی، حسین سنجری، حشمت سنجری و… اشاره کرد.
روح‌الله خالقی موسیقیدان بزرگ آثار متعددی خلق کرد که هر کدام از آثار شاخص موسیقی کلاسیک ایران هستند اما یکی از این آثار ماندگاری بسزا و همیشگی در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در طول دهه‌ها دارد؛ سرود «ای ایران ای مرز پرگُهر…» این ساخته خالقی اگرچه ضرباهنگ‌اش مشابهت‌های با سرودهای نظامی دارد اما به دلیل سروده حماسی زنده‌یاد حسین گل‌گلاب و اجرای بی‌نظیر زنده‌یاد غلامحسین بنان و اجرایش در برهه‌ای از تاریخ که میهن‌مان ایران در اشغال نیروهای خارجی بود، از آن به عنوان دومین سرود ملی ایران هم یاد می‌شود!
سرود ای ایران خالقی اولین بار در سال ۱۳۲۳ برای جمعی از نظامیان ایران در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری اجرا شد و از آن تاریخ در حافظه مردم ایران ثبت و ماندگار شد.
امروز هشتاد سال از زمان نخستین اجرای «ای ایران…» می‌گذرد و همچنان طراوت و شوق میهن‌پرستی را در شنونده برمی‌انگیزد…
****
سال ۱۹۴۴میلادی در شرایطی که چکمه‌های نیروهای اشغال‌گر دل هر وطن‌پرستی را می‌لرزاند، در برابر همه مقاومت‌های سیاسی سرودی متولد شد که راه خود را به دل و روح مردم پیدا کرد.
به گزارش ایسنا، «ای ایران» نام یکی از مشهورترین و محبوب‌ترین سرودهای میهن‌پرستانه و ملی‌گرایانه ایران، ساخته روح‌الله خالقی است که می‌توان آن را سرود ملی غیررسمی ایرانیان هم دانست.سرودی که اتفاقا به ثبت ملی هم رسیده است اما این سرود چگونه خلق شد؟
درباره پیشینه و دلایل ساخت این سرود روایت‌های مختلفی وجود دارد. روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران چنین نوشته است: «آهنگساز و گوینده اشعار، آن را تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بودند… در آن‌وقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین‌الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی‌شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس (نخستین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه‌ای بود که به‌طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده مهمان ما بودند زده شد.»
برخی دیگر با تأکید بر وقایع دوران جنگ جهانی دوم، زمانی که در سپتامبر ۱۹۴۱، متفقین ایران را اشغال کرده بودند، ایده ساخت شعر «ای ایران» توسط حسین گل‌گلاب را دیدن اهتزاز پرچم متفقین از پادگان استرآباد عنوان کرده‌اند.
در روایتی دیگر، چنین نقل شده است که روزی حسین گل‌گلاب در راه ملاقات با روح‌الله خالقی در خیابان، شاهد درگیری دو سرباز ایرانی و انگلیسی بوده است که در آن وضع، سرباز انگلیسی به سرباز ایرانی که درجه بالاتری نیز نسبت به آن داشته سیلی می‌زند و سرباز ایرانی به خاطر شرایط وقت که ایران در اشغال بود، هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد. گل‌گلاب با دیدن این صحنه با چشمانی اشکبار به دیدار خالقی می‌رود و جریان را بازگو می‌کند و همچنین می‌گوید شعری خواهم گفت تا ایران و روح ایرانی در آن زنده ماند. خالقی نیز می‌گوید که من آهنگ آن را تنظیم می‌کنم و بنان که آنجا بوده نیز می‌گوید من هم شعر را خواهم خواند.
نخستین اجرای رسمی سرود «ای ایران»
نخستین اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح‌الله خالقی در خیابان استانبول دو شب متوالی برگزار شد. سرود «ای ایران» آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و سه بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود.
اجرای دیگر اما مربوط به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در برنامه «گل‌ها» است که غلامحسین بنان این سرود را خواند. در سال ۱۳۵۰ نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی اسفندیار قره‌باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یکی با صدای حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن‌دوست موجود است.
حالا امروز این سرود ماندگار ۸۰ ساله شده است؛ سرودی که تمام واژه‌هایش فارسی است؛ سرودی که همچنان زنده است…
متن شعر به این شرح است:
ای ایران ای مرز پرگهر ای خاکت سرچشمه هنر
دور از تو اندیشه بدان پاینده مانی تو جاودان
ای دشمن! اَر تو سنگ خاره‌ای، من آهنم جان من فدای خاک پاک میهنم
مهر تو چون شد پیشه‌ام
دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما؟
پاینده باد خاک ایران ما
سنگ کوهت درّ و گوهر است خاک دشتت بهتر از زَر است
مهرت از دل کی برون کنم؟ برگو، بی‌مهرِ تو چون کنم؟
تا گردش جهان(زمین) و دور آسمان به‌پاست نورِ ایزدی همیشه رهنمای ماست
مهر تو چون شد پیشه‌ام
دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان ما؟
پاینده باد خاک ایران ما
ایران ای خرّم بهشت من روشن از تو سرنوشت من
گر آتش بارد به پیکرم جز مهرت در دل نپرورم
از آب و خاک و مهر تو سرشته شد گلم مهر اگر برون رود، گِلی شود دلم
مهر تو چون شد پیشه‌ام
دور از تو نیست اندیشه‌ام
ج
بدون دیدگاه