بلاهای طبیعی یکی از خطراتی بوده که آثار و بناهای تاریخی را تهدید کرده و تا کنون ویرانی‌های زیادی را بار آورده است؛ آسیب‌های که جبران‌ناپذیر بوده است. سیل‌های سال ۱۴۰۱ یکی از همین بلاها بود که بسیاری از بناهای تاریخی ایران را تخریب کرد، آسیبی که برای پیشگیری‌های بعدی باید درس عبرتی شود.
به گزارش ایسنا، تابستان ۱۴۰۱ سامانه بارشی مونسون وارد ایران شد و خسارت‌های جدی به خانه‌ها و اموال مردم وارد کرد، میراث تاریخی و فرهنگی ایران نیز از این بارش‌های سیل‌آسا جان سالم به در نبردد تا جایی‌که یک درصد از بافت تاریخی یزد که ثبت جهانی شده است، در این سیل تابستانه تخریب شد.
بنا بر اعلام پایگاه میراث جهانی شهر یزد نیز حدود ۲۰۰ خانه در بافت تاریخی و جهانی یزد تخریب شد و طبق آخرین اظهار نظر علی دارابی ـ معاون میراث‌فرهنگی کشور، بیش از دو هزار میلیارد تومان خسارت به مجموعه تاریخی یزد وارد شد. همچنین سیل به مخزن امن موزه یزد نفوذ و ساختمان تاریخی «رزاقیان» (بازمانده دوره پهلوی) که اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تفت در آن واقع بود، را تخریب کرد. علاوه بر این‌ها فرآیند تخریب مجموعه «امیر چخماق» در جریان این سیل تشدید و هشدارهایی برای حفظ و مرمت اضطراری آن داده شد.
با این همه، در بهمن‌ماه ۱۴۰۲ به دنبال پیگیری ایسنا درباره نجات‌بخشی بافت تخریب شده یزد در سیل تابستان، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد گفت که «حال بافت تاریخی یزد اکنون خوب است.»
خانه‌های نیمه آوار یزد و زمستانی که نیمه گذشت!
افزون بر یزد، آثار تاریخی استان‌هایی دیگری همچون سیستان و بلوچستان، تهران، فارس، کرمان، هرمزگان، قم، سمنان، مازندران، آذربایجان شرقی، خراسان جنوبی، گلستان، اصفهان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و مرکزی نیز در این سیل آسیب‌های قابل توجهی دیدند.
عزت‌الله ضرغامی ـ وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی‌ـ همان موقع در حساب کاربری خود در توییتر اعلام کرد که گزارش تخریب ۷۳۵ بنای تاریخی و ۲۵۰۰ میلیارد تومان خسارت را به هیأت دولت ارائه کرده است.
سیل تابستان ۱۴۰۱، خسارتی بالغ بر ۳۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال به بناهای تاریخی سیستان و بلوچستان و ۳۵ میلیارد تومان به بناهای تاریخی چهارمحال و بختیاری وارد کرد.
تعدادی پل، حمام، قلعه، مسجد و امازاده قدیمی و تاریخی در شهرستان‌های بارده (بن)، شهرکرد، خان میرزا، اردل، شلمزار و … در چهارمحال و بختیاری و قلعه‌های پیشین، فیروزآباد، برنجی، بریسک، هشدار و مسجد پسامگ، ناودانی‌های مقابر شیشه‌ریز جالق، موزه چابهار، قلعه سرباز، قلعه سیب در شهرستان سیب و سوران و ساختمان قدیمی بهداشت محیط ایرانشهر و مقبره سورو در شهرستان گلشن، بخشی از سقف موزه سراوان و نیز بخشی از سقف اتاق ساختمان بهداشت محیط این شهرستان در استان سیستان و بلوچستان را تخریب کرد. ارگ تاریخی «انار» در استان کرمان نیز آسیب دید.
امامزاده داود تهران نیز در این سیل آسیب‌های زیادی را متحمل شد و بخش‌هایی از آن علاوه‌بر سیل، در عملیات نجات‌بخشی تخریب شد که میراث فرهنگی استان تهران هرگز گزارش و جزئیات خسارت‌های وارد شدۀ آن سیل ویرانگر و اقدامات بعدی برای مرمت بخش‌های تاریخی این امامزاده را اعلام نکرد.
فقط سیل تابستان ۱۴۰۱ نبود که آثار و بناهای تاریخی را تهدید و تخریب کرد؛ اوایل پاییز سال گذشته هم بارش‌های سیل‌آسا در چندین استان، از جمله ایلام، اصفهان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان، این نگرانی را تشدید کرد که آثار تاریخی بیشتری قربانی بارندگی و سیل شوند.
هرچند برخی از استان‌ها اعلام کردند برای پیشگری از خطرهای احتمالی سیل، اقدام‌های محافظتی برای بناهای تاریخی انجام داده‌اند و این آثار مرتب در حال پایش و بررسی هستند، اما بیست‌وهشتم دی‌ماه ۱۴۰۱ بود که سقف بخشی از ورودی بازار چیت‌سازها در بازار قیصریه اصفهان به دلیل بارش برف فروریخت و هنوز یک ماه از آن واقعه نگذشته بود که به دلیل بارش شدید باران، بخشی از سقف بازار تاریخی دردشت نیز فرو ریخت.
فقط بازارهای تاریخی اصفهان نبودند که در جریان بارندگی‌های زمستانه سال ۱۴۰۱ آسیب دیدند؛ مجسمه چوگان‌باز، سقف مسافرخانه اردیبهشت، مدرسه چهارباغ در محور تاریخی چهارباغ عباسی، کلیسای وانک و خانه‌های تاریخی پشت مسجد شیخ لطف‌الله نیز در پی بارش‌های بهمن ماه (۱۴۰ دچار آسیب و رطوبت جدی شدند و این در حالی بود که گفته شده بود بناهای تاریخی اصفهان در سیل تابستانی جان سالم به در بردند و شاید همین بهانه‌ای شد تا به میزان فرسودگی و تاب آوری این بناها در برابر باران و برف توجهی نشان داده نشود.
ریزش سقف مسافرخانه اردیبهشت
هنوز از سرنوشت بناهای تاریخی که در سیل تابستان ۱۴۰۱ تخریب شدند، اطلاع دقیق و کاملی در دست نیست. نکته حائز اهمیت آن است که در سال‌های بعد، چه بهار و تابستان و چه پاییز و زمستان شاهد بارش باران و برف خواهیم بود و اکنون این پرسش مطرح است چه تدبیری برای پیشگیری از تکرار نشدن حوادث گذشته و کاهش میزان تخریب‌ها، انجام شده و یا در دستور است که انجام شود؟
سوای بارش‌ها، زلزله نیز خطر دیگری بود که آثار تاریخی را در سال ۱۴۰۱ تهدید کرد، همان‌طور که زلزله خوی تخریب‌های زیادی را در این شهرستان به دنبال داشت و به از دست دادن خانه‌های بسیاری از مردم منجر شد. به دنبال این زلزله بخش‌هایی از بازار و ساختمان تاریخی شورای شهر، موزه و چند بنای تاریخی دیگر در خوی بر اثر زلزله ترک خوردند و تخریب شدند. از آنجا که ایران کشور زلزله‌خیزی شناخته می‌شود ضرورت دارد اقدامات پیشگیرانه جدی‌تری متناسب با تهدیدهای زلزله اتخاذ شود.
بدون دیدگاه