پرسه‌ای در اقلیمِ ژانرهای سینمایی / قسمت چهارم؛ ژانرهای وحشت و دلهره آور

المیرا ندائی
ژانرِ دلهره آور یا تریلر، ژانری مهیج در ادبیات و هنر است، که اساسأ بر سه پایه‌ی تعلیق، کشش، و هیجان استوار است.
این ژانر از زیرشاخه‌های ژانر جنایی و رازآلود است که در نقد و بررسی اولیه‌ی سریال «بازنده» به مولفه‌های اصلی ژانرهای پلیسی و معماگونه پرداختیم.
تریلرها، از طرفی دیگر، شباهتِ نزدیکی با ژانر وحشت دارند. بدون شک، یکی از درخشانترین و ماندگارترین تریلرهای تاریخ سینمایِ ایران، فیلمِ «سگ کشی» به نویسندگی و کارگردانی بهرام بیضایی‌ست؛ یک تریلرِ جنایی با درون مایه‌ی نئو نوآر که معترضی اجتماعی‌ست.
از آنجایی که تمام تریلرها در فرم و محتوا با سایه‌هایی از وحشت همراه هستند، شناختِ عناصری از قبیلِ ترس، نفرت، و خشم در کنارِ عناصرِ دلهره آور، یک بایدِ منطقی و اجتناب‌ناپذیر است، زیرا که تعاملِ میانِ دو ژانرِ تریلر و وحشت تعاملی دیالکتیک است که وقوع آن حتمی و ناگزیر است.
شیوه‌ی روایی در هر دو گونه، شیوه‌ای روشن و صریح است و رویکردی شدید و متضاد نسبت به هر عنصری دارد که با آرامشِ روح و روانِ بشر در ارتباط است. هر دو سبک، در خدمتِ نمایشِ حالات و عواطفِ تند درونی انسانها هستند و بر موضوعاتِ انتزاعی تکیه دارند.
این نگاهِ نوآر ریشه در مکتبی دارد که در قالبِ نهضتی بزرگ در اوایلِ قرنِ بیستم میلادی در اروپا پا گرفت، و از آنجایی که خاستگاهِ شکوفاییِ این مکتب فکری (اکسپرسیونیسم) ادبیاتِ آلمان است، ژانرهای وحشت و دلهره ابتدا در سینمای اروپا پا گرفتند و سپس در هالیوود به اوجِ رونق رسیدند.
با استناد به تاریخ سینمای جهان، فیلمِ صامتِ «داستانِ لندنِ مه آلود» که یکی از آثار درخشانِ آلفرد هیچکاک است، در سال ۱۹۲۷ میلادی باعثِ شکل گیریِ ژانرِ دلهره آور یا تریلر شد. آلفرد هیچکاک، نویسنده و کارگردانِ انگلیسی‌تبار، نه تنها آغازگرِ ژانر تریلر بود، بلکه پس از عزیمت به ایالات متحده و شروعِ فعالیت حرفه‌ای در هالیوود، در سال ۱۹۶۰ فیلمِ «روانی» را در ژانرِ وحشتِ روانشناختی و دلهره آور ساخت و با این اثر ارزنده، نه تنها لقبِ ‘استادِ تعلیق’ را از آنِ خود کرد بلکه آغازگر یک انقلاب در ژانرِ وحشت نیز بود؛ انقلابی که در سال ۱۹۸۰ میلادی با فیلمِ «درخشش» ساخته‌ی استنلی کوبریک به شکوفایی رسید و مولفه‌های جدیدی برای این ژانر تعریف شدند.
محتوای ترسناک تکیه بر عناصر ناشناخته و موهوم، موجوداتِ خیالی و فراطبیعی، رویدادهای فاجعه بار و آخرالزمانی، و باورهای و خرافه های مذهبی و غیرمذهبی دارد. شخصیت اصلی داستان در جهانِ عناصرِ ناشناخته زیست می‌کند، و در این جهان از طریقِ رویدادهای پیچیده و ناملموس با عناصر و موجوداتی از عالمِ ناشناخته‌ها مواجه است مانند هیولاها، درآکولاها و خون آشام‌ها، زامبی‌ها، ارواح شرور و خبیث، جن‌ها و حتی پری‌ها.
انسان به طورِ خودآگاه و ناخودآگاه از مواجهِ با ناشناخته‌ها، وحشتی عمیق دارد. فضایِ حاکم بر فیلم، فضایی کابوس مانند است، پر از کنتراست، رمزآلود، با نورپردازیِ غیر متعارف، تکیه بر شب و تاریکی، و کلوزآ‌پ‌های متعدد از شخصیت اصلی داستان به منظورِ به حداکثر رساندنِ عناصر وحشت و دلهره در مخاطب.
لازم به ذکر است که در فیلم های ترسناک اولیه، تنها ترسِ انسان از انسان مطرح بود.
فیلم‌های ترسناک عمومأ با اهدافِ تجاری ساخته می‌شوند و یکی از پرتولیدترین گونه‌های سینمایی در جهان به شمار می‌آیند. علیرغم این باورِ عمومی که علاقه و گرایش به ژانرهایی با این سبک و سیاق، نوعی واکنشِ خودآزارانه است و نشان از مازوخیسم در مخاطب دارد، برخی بر این باور هستند که حسِ ترس یک نیاز روانی در انسان است، و ژانر وحشت به سببِ پیچیدگی‌های عمیقی که دارد منجر به تخلیه‌ی هیجانات روحی و ایجاد حس شعف و سرخوشیِ روانی در مخاطب می‌شود.
ژانر وحشت دو زیرشاخه دارد.
1. «فیلم های ترسناک روانشناختی»: در این آثار به ندرت از عناصرِ خشونت‌آمیز استفاده می‌شود. عمومأ محتوایی غنی‌تر دارند و برای القای حس ترس، تکیه بر تکنیک‌های حرفه‌ای در ساخت و تولید است.
2. «فیلم های ترسناک اِسلَشر»: این آثار رویکردی افراط آمیز به استفاده از عناصرِ خشونت‌آمیز دارند. خشونت به وحشتناکترین حالت ممکن به تصویر کشیده می‌شود، مانند تکه تکه کردنِ اعضای بدنِ یکی از کاراکترهای اصلی در فیلم. همان جنس از خشونت که در چند سال اخیر در سریال‌های شبکه‌ی خانگی در ایران به نمایش گذاشته شده است؛ مجموعه هایی از قبیلِ «گردن زنی»، «داریوش»، و «زخم کاری».
به طورِ کلی، سینمای ایران چندان پذیرایِ فیلم‌هایی نیست که در گونه‌های غیر اجتماعی ساخته می‌شوند.
هر دو ژانرِ وحشت و دلهره، ریشه در فرهنگ، مذهب، باورها و داستان‌های عامیانه (فولکلور) در یک سرزمین دارند.
بدیهی‌ست که به همین علت، خلقِ آثار در این دو ژانر، کاری بسی دشوار و پرخطر از منظر سرمایه‌گذاری است زیرا که احتمالِ ممیزی بسیار بالاست. با این وجود، در طولِ تاریخِ سینما، فیلم‌های ترسناک و دلهره‌آور خوبی در ایران ساخته شده‌اند.
یکی از این آثار مقبول و متعهد به ژانر، فیلم «خوابگاه دختران» ساخته‌ی محمدحسین لطیفی است.
…و این پرسه همچنان ادامه دارد.
با ما همراه باشید.