موسیقی‌های مذهبی، بخش مهمی از رپرتوار موسیقی ایران را تشکیل می‌دهد. در این میان ایام سوگواری امام حسین(ع) سهم بزرگ‌تری دارد اما این موسیقی مذهبی که حالا دارد به موسیقی پاپ ـ مذهبی تبدیل می‌شود طی ۱۰۰ سال گذشته دستخوش تغییرات فراوان شده است.
به گزارش ایسنا، شادی و سرگرمی تنها کارکردهای موسیقی نیستند؛ بلکه هر جزء موسیقی یک ویژگی خاص و منحصر به فرد دارد. موسیقی می‌تواند با یک مضمون احساسی و عاطفی به خوبی با مسائل مذهبی نیزعجین شود و احساسات را به گونه‌ای که از سیطره کلام خارج کند. اما آنچه این روزها بیشتر در مراسم عزاداری می‌بینیم، فاصله زیادی با موسیقی آیینی و یا مذهبی دارد.
نادر مشایخی چندی پیش در گفت‌وگو با ایسنا گفته بود که «عاشورا در فرهنگ ما ایرانیان، یکی از مهم‌ترین، معنوی‌ترین و عاطفی‌ترین وقایع تاریخی به شمار می‌رود و تأثیرات بسیاری هم در زندگی ما داشته است؛ به همین دلیل می‌توانیم با استفاده از موسیقی، خیلی بهتر و استادانه‌تر به شرح رشادت‌ها و حماسه‌های آن بپردازیم.»
اما مسئله‌ای که شاید بعد از این نقل قول در ذهنمان متبادر شود، این است که ما این روزها چقدر با موسیقی استادانه و عمیق فاصله داریم؟
پیشتر طی گزارش‌ها و مصاحبه‌هایی با هنرمندان مختلف به بحث و گفت‌وگو درباره استفاده از موسیقی در ایام عزاداری و علت ابتذال برخی نوحه‌ها پرداخته بودیم. حال که ایام سوگواری حسینی قرار داریم، قصد داریم نگاهی داشته باشیم به نقدهایی که بر سر این گفت‌وگوها وجود دارد.
در ابتدا می‌توانیم به صحبت‌های مهیار علیزاده ـ آهنگساز ـ بپردازیم که درباره برگزاری کنسرت در ایام سوگواری بیان کرده است که «مناسبت‌های مذهبی در انجام فعالیت‌های موسیقایی تضاد وجود دارد؛ چرا که برگزاری کنسرت‌های متناسب ایام محرم و صفر همانند کنسرت‌های ارکستر ملی و یا ارکستر سمفونیک تعطیل می‌شود ولی تمام تئاترها به فعالیت خود ادامه می‌دهند و حتی برخی از آن‌ها دارای موسیقی شاد هستند.»
حال او برای حل این مسأله برگزاری کنسرت‌ها و فعالیت‌های موسیقی تخصصی مذهبی را پیشنهاد داده است که البته منظورش از موسیقی مذهبی صرفا نوحه‌خوانی و یا مداحی نیست بلکه وجوه دیگر را هم شامل می‌شود.
موسیقی مذهبی یک ژانر نیست
اما رضا مهدوی – نوازنده و منتقد حوزه موسیقی – معتقد است که «موسیقی مذهبی» مناسبتی نیست و یک ژانر به شمار نمی‌آید؛ بلکه این کلام است که موضوع را جهت‌دهی می‌کند؛ به همین جهت بیان می‌کند که هر نوعی از موسیقی می‌تواند در خدمت مذهب قرار گیرد و شنونده با آن، احساس قرابت دینی کند. بر این اساس، می‌توانیم در ایامی که عرف نیست هم اجرای صحنه‌ای موسیقی داشته باشیم، به خصوص اینکه رادیو و تلویزیون پس از دهه اول محرم، همه نوع موسیقی‌ای پخش می‌کند. حال این کنسرت‌ها می‌تواند چه در ارکستر سمفونیک تهران، چه در ارکسترهای مجلسی و چه در گروه‌های مدرن و پاپ با موضوع موسیقی عاشورایی برگزار شود.
اثر مذهبی را در هر قالب موسیقی می‌توان تولید کرد
بهزاد عبدی ـ آهنگساز ـ هم در این زمینه گفته است که «یک مداح تمام تاثیرش را با مداحی در قلب مردم می‌گذارد و یک موسیقی‌دان با ساز و ارکسترش اثر مذهبی تولید می‌کند و در قلب مردم تاثیرگذار می‌شود.»
این هنرمند با اعتقاد به اینکه می‌توان در تمام قالب‌های موسیقی، اثر مذهبی تولید کرد و در ایام محرم و صفر اجرای صحنه‌ای داشت، بیان کرد: ما از نظر محتوایی تولید خوب داریم، اما استراتژی غلطی در این زمینه وجود دارد که این تولیدات خوب به گوش مردم برسد. گاهی اوقات اشعار مداحی‌ها خیلی دچار اشکال هستند و حتی لحن‌های محاوره‌ای دارند. این‌گونه اشعار و لحنی که در آن‌ها وجود دارد در شأن خاندان امام حسین (ع) نیست. سال‌هاست درباره بد بودن مداحی‌ها تذکر می‌دهم ولی کسی توجه نمی‌کند.
«مداحی پاپ» چگونه رایج شد؟
علی شیرازی ـ آوازپژوه ـ از زاویه پاپ محور بودن نوحه‌ها به این امر پرداخته و درباره رواج مداحی پاپ گفته است که «شاید با رسیدن به دنیای جدید و ظهور نسل‌های تازه، دیگر کمتر کسی از میان این جمع حال و حوصله آموختن ردیف و به کار بستن نکات دقیق و عمیق هنری و علمی موسیقی آوازی ایران‌زمین را در خود می‌دید. بر همین اساس، ساختن نغمه‌های مرثیه‌گون بر پایه ردیف نیز به تاریخ پیوست و به جای آن، مداحان روز کوشیدند از آهنگ ترانه‌های روز ـ حتی ترانه‌های خوانندگان لس آنجلسی ـ سود ببرند و حداکثر اینکه کوشیدند شعرهای این ترانه‌ها را تغییر دهند و با مرثیه‌های مخصوص سوگواری تطبیق دهند و به قولی شعر را به آهنگ برداشت شده بخورانند.»
این آوازپژوه همچنین بیان کرد: به این ترتیب می‌توان گفت از دهه ۱۳۷۰ به این طرف نوعی ساده‌گیری بر این مدل از خوانندگی حکم‌فرما شد و زیبایی آهنگ‌های قدیمی آیین سوگواری جایش را به تقلید و تکرار آهنگ‌های پاپ روز داد. بعد هم که خود مداحان جدید اصطلاح مداحی پاپ و غیر از آن را باب کردند و معمولاً کسی را دیدیم که کنار مداح اصلی ـ میکروفون در دست ـ به بازتولید صدای سازهای کوبه‌ایِ موسیقی پاپ با دهانش مشغول است.
روضه‌خوان‌ها از لحن سنتی استفاده نمی‌کنند
متین رضوانی‌پور ـ پژوهشگر و مولف کتاب‌های نوحه‌خوانی ـ درباره برگزاری اجرای صحنه‌ای در این ایام بیان کرده است: «مردمی که به هر دلیلی علاقه ندارند، به هیات بروند، می‌توانند به‌شکل آرام‌تری مانند شنیدن موسیقی، برای امام حسین (ع) عزاداری کنند، از طرفی آهنگسازها و نوازندگانی که از این طریق امرار معاش می‌کنند و در این دوماه بی‌کار می‌شوند، کاری خواهند کرد.
این پژوهشگر ادامه داد: می‌توان در همه قالب‌های موسیقایی، اثر عاشورایی تولید کرد. فرهنگ ما کلیشه‌ای نیست و هیچ قاعده خاصی برای این کار وجود ندارد. عده‌ای نوحه‌های سنتی را به روز می‌خوانند، اما این کار باید برحسب شرایط جامعه باشد و از طرفی باید دید که تأثیرگذاری آن‌ها به چه صورت است.
رضوانی پور در گفت‌وگوی دیگری با درباره علت کیفیت پایین نوحه‌های امروزی گفته است: «کسانی که از راه نوحه‌خوانی و یا حتی ساخت موسیقی در ژانرهای دیگر کسب درآمد می‌کنند، به دنبال مخاطب هستند؛ به همین علت خود را با سلیقه مردم تطبیق می‌دهند و به دنبال این نیستند که سلیقه مخاطب را بالا ببرند.»
او تأکید کرده که بحث ایجاد تغییرات در موسیقی مذهبی یک آسیب‌شناسی ملی است؛ چراکه کل جامعه در حال رفتن به این سمت است.
این پژوهشگر همچنین در جای دیگری گفته که نوحه‌ها و مداحی‌هایی که در سال‌های اخیر ساخته می‌شود را کودکان هم می‌توانند اجرا کنند و نمی‌توان نام این قطعات را هنر گذاشت و البته تاریخ مصرف کوتاهی خواهند داشت.
وقتی مداحان با موسیقی آشنا نیستند
بهروز وجدانی ـ پژوهشگر موسیقی ـ نیز درباره علت کیفیت پایین مداحی‌های امروزی گفته است: زمانی که مداحان با موسیقی آشنا نیستند و از آن چیز بخصوصی نمی‌دانند، نتیجه‌اش مداحی‌های بی‌کیفیتی می‌شود که معلوم نیست از ترانه کدام خواننده درجه پایین برداشته‌اند. گرچه که در گذشته در ماه محرم، همراه بودن موسیقی با اشعار فارسی باعث تأثیرگذاری بیشتر می‌شده است.
زمانی تصنیف و آوازهای استادان موسیقی ایران در تعزیه ریشه داشت
علی مغازه‌ای نیز برخوردار نبودن از خلاقیت و دانش کافی را دلیل اصلی می‌داند و می‌گوید: «برخی از سازندگان مرثیه‌ها به دلیل نداشتن خلاقیت و دانش کافی و با علم بر اینکه در زمان حاضر یک سری ملودی‌ها که در ژانرهای دیگر موسیقی از جمله موسیقی عامه‌پسند طرفداران بیشتری دارند، کلام و پیام مذهبی را روی آن ملودی‌ها سوار می‌کنند، بدون اینکه توجه باشند جامعه ملودی و ریتم اصلی را به خاطر می‌آورد.»
فقط مانده برای عزاداری‌ها گیتار بیاورند!
هوشنگ جاوید ـ پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ـ معتقد است که برای فعالیت در حوزه موسیقی مذهبی ابتدا باید جامعه را با یک مفهوم درست از این نوع موسیقی آشنا سازیم و سپس به سراغ تولید موسیقی در این حوزه برویم؛ چراکه اگر تلاشی برای شفاف‌سازی مفهوم آن نکنیم نتایج جبران‌ناپذیری خواهد داشت.
او همچنین گفته است: آن چیزی که من تا به حال از اجراهای مذهبی و یا متناسب با ایام عزاداری دیده‌ام، هیچ‌کدام با یک تعریف درست از موسیقی مذهبی هم‌خوانی نداشتند. به گونه‌ای که حتی سازهایشان نیز اروپایی بود. حتی اگر بخواهیم در این ایام یک کنسرت موسیقی ایرانی داشته باشیم باید این کار را متناسب با ایامی که در آن هستیم انجام دهیم؛ البته این امر برای خیلی‌ها حائز اهمیت نیست و متناسب بودن را خیلی نمی‌پسندند، چراکه اصولا در همه‌ی اشکال هنر یک نوع جلوه‌ی اعتراضی وجود دارد و همین جمال اعتراضی در هنر می‌تواند باعث اتفاقات زیادی شود.
«نوحه‌خوانی و شرکت در دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی از بخش‌های اصلی مراسم عزاداری حسینی است. امروزه می‌بینیم که این دسته‌ها با طبل‌های بزرگ و سیستم‌های صوتی قوی همراه هستند و سر و صدای زیادی را به راه می‌اندازند. از طرفی بارها مشاهده شده است که مداحان روی ملودی و ریتم آهنگ‌های لس‌آنجلسی یا پاپ داخلی اشعار مذهبی می‌گذارند و در مراسم‌های عزاداری اجرا می‌کنند. فقط مانده برای عزاداری‌ها گیتار بیاورند!»
سال‌هاست کسی به تذکرهایم توجه نمی‌کند
علیرضا میرعلی نقی ـ پژوهشگر موسیقی و منتقد هنری ـ درباره مداحی‌هایی که در ایام محرم و صفر در مجالس عزاداری صورت می‌گیرد، گفته است: من مداحی‌های امروز را به دلیل اینکه از اصل و ریشه خود دور شده و به یک تغییر خیلی بد از موسیقی‌های پیش پا افتاده فارسی خارج از کشور تبدیل شده‌اند، نمی‌پسندم. این مداحی‌ها به هیچ عنوان فضای مذهبی را تداعی نمی‌کند و اساسا دارای روح مذهبی نیستند.
او درباره کاهش اجراهای صحنه‌ای در ایام عزاداری و کیفیت مداحی‌ها توضیح داده است: به نظر من نبود اجراهای صحنه‌ای متناسب با ایام عزاداری، بیش از آنکه تقصیر هنرمندان باشد، به خاطر ضعف‌های مدیریتی موجود است.
کنسرت مذهبی به حمایت نیاز دارد
عاصمه فندرسکی ـ پژوهشگر موسیقی و مدرس آواز ـ نیز گفته است که برگزاری کنسرت مذهبی در کشور ما شدنی است اما برای بلیط‌فروشی به مشکل بر خواهد خورد؛ چراکه اسپانسرهای خصوصی خیلی علاقه‌ای به حمایت از کنسرت‌های مذهبی ندارند و این کار به حمایت دولت نیازمند است.
در ایام سوگواری آثار ارکسترال را اجرا کنیم
آرمان مهربان ـ آهنگساز ـ معتقد است که در ایام سوگواری می‌توان آثار ارکسترال را اجرا کرد؛ خصوصا زمانی که ملودی‌ها بر مبنای ردیف آوازی باشد که اجرای آن با ارکستر خیلی بهتر خواهد شد.
این هنرمند همچنین درباره ساخت آثار باکیفیت موسیقایی مناسب این ایام بیان می‌کند: «برای ساخت آثار خوب و مناسب این ایام، اگر قرار است از آثار قدیمی‌تر استفاده شود، شیوه تنظیم باید به روشی باشد که مزاحمتی برای زیبایی‌های اصل اثر نداشته باشد.»
در ایام سوگواری آثاری چون «نینوا»ی حسین علیزاده اجرا شود
مهدی محمدی ـ خواننده و مدرس آواز ایرانی ـ درباره برگزاری کنسرت در ایام سوگواری بیان می‌کند: می‌توان پروژه‌هایی همچون «اپرای عاشورا» و حتی کارهای محدودتر و کوچک‌تری نسبت به یک کنسرت با ارکستر بزرگی مانند ارکستر سمفونیک را با گروه‌های موسیقی ایرانی و با اجرای تصنیف‌هایی که مشکلی برای اجرا در این ایام ندارند و البته کارهای بی‌کلامی مانند اثر «نینوا»ی استاد حسین علیزاده، به روی صحنه برد.
راهکار سواد موسیقایی است
سیدمحسن حسینی ـ خواننده آواز ایرانی ـ ساخت آثار موسیقی باکیفیت و فاخر چه در حوزه مذهبی و چه در حوزه‌های دیگر را نیازمند سواد موسیقایی افرادی دانسته که در پروژه مشارکت دارند. به عقیده او اگر آهنگسازی سواد موسیقایی داشته باشد و تجربه ساخت فضاهای مختلف را داشته باشد، خواننده‌ای شناخت موسیقی داشته باشد، ردیف‌های موسیقی را نزد اساتید خوب آموخته باشد، صداسازی کار کرده و لحن صدا را بشناسد و شاعر هم شعر خوبی بسراید، کار خوبی ساخته می‌شود.
مسئولان گوش جامعه را بی‌صاحب نگذارند
محسن رجب‌پور ـ تهیه‌کننده موسیقی ـ نیز تعطیلی موسیقی در این ایام را یک معضل شمرده و توضیح داده است: پس از تمام شدن دهه اول محرم که صدای عزاداری‌ها می‌خوابد، به مدت یک ماه گوش شنیداری جامعه خالی می‌ماند. آن‌وقت چه به خورد آن می‌رود؟ چیزی که از نظر شرع و قانون، مناسب نیست. من از مسئولان و ارکان حوزه فرهنگ می‌خواهم که گوش جامعه را بی‌صاحب نگذارند.
او درباره یکی از ضعف‌های مدیریت موسیقایی کشور بیان کرده است: از هنر موسیقی بهره‌برداری‌های مختلف نمی‌شود. یکی از این بهره‌برداری‌ها، داشتن اجراهایی متناسب با مراسم مختلف مانند ایام فاطمیه، رمضان و ماه‌های محرم و صفر است. ما در طول سال، چهارماه به‌طور کامل از اجرای صحنه‌ای جلوگیری می‌کنیم. اگر بتوانیم اشعار عاشورایی را قالب پاپ یا سنتی اجرا کنیم، حتما نتیجه مثبتی خواهد داشت. البته وقتی اعلام می‌کنند که استفاده از ادوات موسیقی ممنوع است، دست و پای آدم را می‌بندند. اگر وزارت ارشاد مشکلی با این موضوع نداشته باشد، هنرمندان و تهیه‌کنندگان به این سمت می‌روند. بعضی آدم‌های سختگیر را در این حوزه داریم که با برخی بیان‌ها، کل جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
پیوند موسیقی دستگاهی و مذهبی سبب تولید آثار فاخر می‌شود
محمدسعید شریفیان ـ آهنگساز ـ نیز پیوند دوباره میان موسیقی مذهبی و دستگاهی ایران را باعث به‌وجود آمدن آثار فاخرتر در این زمینه دانسته که در سلیقه و ارتقای فرهنگی تاثیر می‌گذارد.
او با بیان اینکه موسیقی آن چیزی نیست که صرفا روی صحنه ایجاد می‌شود، ادامه داد: متاسفانه آن‌قدر سواد اجتماعی پایین است و کم‌کاری در میان برخی مدیران فرهنگی وجود دارد که تا امروز نتوانسته‌اند متوجه شوند که این‌گونه نیست موسیقی در این دو ماه تعطیل شود. ایرادی ندارد که اجرای صحنه‌ای موسیقی با وجود یک‌سری ملاحظات و حفظ شأنیت روزهای عزاداری ادامه داشته باشد، زیرا موسیقی بخشی از حیات انسان و اجتماع است.
موسیقی ردیفی تحت تأثیر تعزیه شکل گرفت
ایرج نعیمایی ـ پژوهشگر موسیقی ـ با اشاره به انتقاد فعالان فرهنگی درباره آفت اشاعه برخی اشعار و موسیقی‌های سخیف در مراسم عزاداری، گفت: در فرهنگ عاشورایی شاهد نوعی از فعالیت‌های موسیقیایی هستیم که نه‌تنها اصالت و هویت ندارد، بلکه با موضوع سوگواری امام حسین علیه‌السلام نیز متناسب نیست. این اشعار محاوره و سخیف که با ادبیات و شعر فاخر ما هیچ ارتباطی ندارد، توهین به باورهای مردم است.
به گفته او، اشاعه موسیقی و اشعار سخیف یکی از ویژگی‌های اصلی عدول و خروج جریان عاشورایی از اصالت‌های خود است، اصالت‌هایی که به باورها، آداب و سنن و ملیت ما برمی‌گردد. در سال‌های اخیر تحت تأثیر فضاهای ارتباطی و رسانه‌های مجازی، نوحه‌گری و مراسم عاشورایی تحت تأثیر جریان انحرافی قرار گرفته که این انحراف تنها در اشعار نیست.
بدون دیدگاه