موسیقی تیتراژ سریال تلویزیونی «امام علی(ع)» به کارگردانی داود میرباقری، آهنگسازی فرهاد فخرالدینی و خوانندگی صدیق تعریف بی‌گمان یکی از بهترین و ماندگارترین موسیقی تیتراژ دهه‌های اخیر سیماست.
به گزارش مهر، کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است، که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه در این روزها بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، بازخوانی از ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره سازی کند. خاطره سازی که پس از واکاوی و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را ببریم به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود.
«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در مهر آن را دنبال کنید.
در هشتمین گام از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی تیتراژ سریال «امام علی» به نویسندگی و کارگردانی داودمیرباقری، آهنگسازی فرهاد فخرالدینی و خوانندگی صدیق تعریف رفتیم. مجموعه‌ای که هم محتوایش، هم موسیقی اش و هم ساختارش بدون هیچ تردیدی یکی از ۱۰ سریال خاطره ساز، درخشان و معتبر رسانه ملی است که همچنان در میان بینندگان و شنوندگان از محبوبیت بی حد و اندازه‌ای برخوردار است.
تولید این مجموعه تلویزیونی از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ به طول انجامید و در آن هنرمندانی چون داریوش ارجمند، مهدی فتحی، بهزاد فراهانی، محمدرضا شریفی‌نیا، پرویز پرستویی، سیروس گرجستانی، ویشکا آسایش، اصغر همت، اکبر عبدی، کریم اکبری مبارکه، کامران فیوضات، سیروس گرجستانی، سعید نیکپور، انوشیروان ارجمند، عنایت شفیعی، مرحوم جواد خدادادی، عنایت بخشی، آتش تقی پور، مرحوم جهانگیر فروهر، نادر رجب‌پور، مرحوم عباس امیری، بهمن زرین‌پور، چنگیز وثوقی، باقر صحرارودی و بسیاری از هنرمندان ارزنده سینما و تئاتر به عنوان بازیگر حضور داشتند.
این مجموعه به تهیه‌کنندگی محمد بیگ‌زاده به پنج سال تنهایی و دوران خلافت و زندگی حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) می‌پردازد و عوامل پشت صحنه آن نیز همگی از شاخص‌ترین چهره‌های حرفه خود هستند. از جمله آهنگسازی سریال با فرهاد فخرالدینی، تدوین با مهرزاد مینویی و تصویربرداری با مازیار پرتو بوده و طراحی گریم درخشان عبدالله اسکندری در این سریال که اولین بار در سال ۷۵ از شبکه یک سیما روی آنتن رفت، هنوز در یادها مانده است.
سریال «امام علی (ع)» که از نخستین پروژه‌ها در عرصه سریال سازی آثار تاریخی درباره اهل بیت بود. در زمان ریاست علی لاریجانی بر تلویزیون ساخته شد و در ابتدای کار در مرحله متن دچار بازنویسی‌های متعدد شد تا سرانجام در سال ۷۳ با حضور ۱۵۰ بازیگر اصلی و بیش از ۵ هزار هنرور از نیروهای ارتش مقابل دوربین رفت.
اما به طور حتم یکی از مهم‌ترین مولفه‌هایی که با آغاز پخش این سریال ماندگار پیش روی مخاطبان قرار گرفت، موسیقی متن کم نظیر اثر به آهنگساز فرهاد فخرالدینی است که به نوعی متخصص ساخت ماندگارترین ملودی‌ها برای آثاری در این شکل و شمایل است و در مجموعه امام علی (ع) دست به آهنگسازی اثری زد که قطعاً و حتماً یکی از پیشروترین و خلاقانه‌ترین آثاری است که در این حوزه شنیده‌ایم. یک ملودی جذاب با موسیقی تیتراژی که خوانندگی یک استاد پیشکسوت موسیقی ایرانی به نام صدیق تعریف جذابیت شنیداری‌اش را دو چندان کرد و اثری را پیش روی مخاطبان قرار داد که در ماندگاری همیشگی‌اش تردیدی نیست.
تاکنون روایت‌های متفاوت و متنوعی درباره نحوه ساخت و اجرای موسیقی سریال امام علی در رسانه‌ها منتشر شده، که یکی از آنها مربوط به گفتگوی فرهاد فخرالدینی با خبرنگار مهر درباره شیرینی‌ها و سختی‌های ساخت موسیقی این سریال است.
وی در این گفتگو پیرامون موسیقی متن سریال گفته بود: «همان طور که علاقه مندان و هنرمندان عرصه موسیقی می‌دانند آهنگی که بنده برای بخشی از سریال «امام علی (ع)» ساختم مربوط به یک هزار و ۴۰۰ سال پیش است که عبدالقادر مراغی حدود ۶۰۰ سال پیش آن را با حروف ابجد در آثاری چون «مقاصد الحان» و «جامع الحان» تدوین کرده است. بنده پس از پژوهش‌های فراوانی که در این زمینه انجام دادم تلاش کردم تا این آثار را در فضای موسیقایی امروز پیاده کنم و اعتقاد دارم این تنها نسخه اجرایی برگرفته از آثار مکتوب عبدالقادر مراغی است که به صورت این چنینی پیاده شده است. من بیش از چهل سال پیش این نسخه موسیقایی از عبدالقادر مراغی را کشف کرده بودم و خودم بر این باورم که ساخت آن قطعه یکی از دشوارترین کارهایی است که تاکنون در موسیقی انجام دادم زیرا یافتن راز و رمز این نت نویسی کار بسیار دشواری است که وقت زیادی از عمرم را صرف آن کردم و حالا بسیار خوشحالم که این زحمات نتیجه مثبتی برای مخاطب داشته است. به هر حال وقتی به دعوت آقای داوود میرباقری به سریال «امام علی (ع)» پیوستم آقای میرباقری اصرار داشت که از این نسخه‌های موجود برای سریال استفاده کنیم که بنده هم پذیرفتم و خوشبختانه فضا به گونه‌ای اجرا شد که بعد از پخش سریال با استقبال بسیار قابل توجه مخاطبان روبه رو شد.
این آهنگساز صاحب نام موسیقی فیلم که مخاطبان وی را با آهنگسازی سریال‌های ماندگار دیگری چون «بوعلی سینا» و «سربداران» می‌شناسند، در همین گفتگو تاکید کرده بود: «ساخت موسیقی سریال «امام علی (ع)» فقط به استفاده از تحقیقات و آثار منتسب به عبدالقادر مراغی منحصر نشد. کما اینکه ما در هر بخش از سریال تم های متفاوتی را با ارکستر طراحی کردیم که هر کدام برای خود داستان جداگانه ای دارد که در این زمینه می‌توانم به تم های مالک اشتر و عایشه اشاره کنم که به تنهایی دربرگیرنده ملودی‌های زیبایی هستند. البته تم های مربوط به وصف حضرت علی (ع) نیز کارهای خوبی بودند که ما در هر بخش از سریال برای آن طراحی‌های متنوعی کردیم که خوشبختانه آنها نیز مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. من در ساخت موسیقی این سریال تمام تلاش خود را انجام دادم که فضای انتزاعی که مدنظرم بود نیز برای مخاطب تلویزیون باورپذیر باشد و امروز بسیار خوشحالم که بعد از گذشت بیست سال از ساخت این مجموعه همچنان از آن یادی می‌شود.من موسیقی سریال «امام علی (ع)» را به این سادگی ننوشتم. من برای پلان به پلان سریال به معنا و مفهوم مطلق کلمه خودم را محل حادثه قرار می‌دادم و این حس را با حس درونی خودم تلفیق می‌کردم تا بتوانم بر اساس این تکنیک بهترین نتیجه را دریافت کنم. شاید باور نکنید اما خوب خاطرم هست وقتی چنین حسی را برای آهنگسازی داشتم گویی خودم در صحنه اتفاق حضور داشتم موضوعی که حتی سینما هم قادر نیست آن را بیان کند اما من با اتکا به این پشتوانه‌های معنوی نهایت تلاش خود را کردم که موسیقی این سریال برایم فضایی متفاوت چه به لحاظ ارکستر و ساز بندی و چه به جهات دیگر داشته باشد.
فخرالدینی طی گفتگوی دیگری هم درباره موسیقی تیتراژ سریال «امام علی (ع)» گفته بود: «آهنگ این موسیقی که منسوب به عبدالقادر مراغی است، با حروف ابجد نت نویسی شده که از حدود ۳۰۰ سال پیش بسیاری از موسیقیدانان مهم دنیا روی آن کار کرده بودند اما جالب اینجاست که هیچکدام موفق نشدند که این موسیقی را به طور کامل استخراج کنند. شعر این اثر نیز درباره حضرت محمد (ص) است که عبدالقادر بعد از نت نویسی آن را به زبان فارسی هم برگردانده است. به هر حال می‌توانم چنین بگویم که کشف این آهنگ نصیب من شد که نمونه‌اش را در موسیقی سریال امام علی می‌بینید. موسیقی این آهنگ هم دقیقاً همان اثری است که به دست عبدالقادر مراغی نوشته شده که می‌تواند به عنوان قابل استنادترین اسناد موسیقایی منسوب به عبدالقادر به حساب آید. […] البته خودِ عبدالقادر هم نمی‌گوید که آهنگ این اثر از قبل وجود داشته و او نت نویسی را انجام داده یا آهنگ را هم خود او انجام داده است. اما به هر حال این اثر کار بسیار جالبی بود که من بعد از استخراج تحریرهای آوازی، کار را به صدیق تعریف سپردم و او هم بعد از ساعت‌ها تمرین خیلی خوب از پس خوانندگی اثر برآمد.»
صدیق تعریف هم که از جمله خوانندگان مولف و صاحب سبک موسیقی ایرانی است چندی پیش در گفتگوی تصویری خود با یکی از رسانه‌ها بود که درباره موسیقی تیتراژ سریال امام علی (ع) گفته بود: همان طور که آقای فخرالدینی هم بارها در گفتگوهای مختلف رسانه‌ای خود به آن اشاره داشت، موسیقی تیتراژ سریال امام علی در واقع یک اثر بازآفرینی شده از عبدالقادر مراغی است که پیش تر مرحوم مرتضی حنانه نیز روی آثار او متمرکز بود. اما به توجه به تمرکزی که جناب فخرالدینی روی آثار مراغی داشت، و در این زمینه هم کارهایی را تولید کرده بود، بنابراین فضا به گونه‌ای شد که همین کارهای تولید شده که یکی از آنها مربوط به موسیقی ابتدایی سریال است، در مجموعه امام علی (ع) نیز استفاده شود. به عبارتی این موسیقی قبل از اینکه سریال تولید شده باشد توسط آقای فرهاد فخرالدینی ساخته شده بود که پخش آن برای اولین بار در سال ۱۳۶۱ در منزل جناب هوشنگ ابتهاج صورت گرفت.
وی درباره این اجرا توضیح داد: در دوران منتهی به دهه ۶۰ که هنرمندان و اهالی فرهنگی مجموعه‌ای برای گردهمایی نداشتند، منزل جناب هوشنگ ابتهاج در خیابان ارباب جمشید یکی از مکان‌هایی بود که برخی از هنرمندان و اهالی فرهنگ دور هم جمع می‌شدند و آثار ادبی و هنری شان را ارائه می‌دادند. شرایطی که من هم افتخار حضور در این گردهمایی‌های هفتگی را داشتم و یکی از آنها نیز مربوط به حضور جناب فرهاد فخرالدینی است که برای اولین بار اثری از عبدالقادر مراغی را که بعدها تبدیل به موسیقی تیتراژ سریال امام علی شد را ارائه داد. هدف از این ارائه هم تمرین برای ضبط یک اثر نمونه موسیقایی از آثار عبدالقادر مراغی بود که اگر در سخنرانی یا کارگاهی که جناب فخرالدینی در آن سخنرانی دارد و به نمونه نیاز پیدا می‌شود، یک نمونه اجرایی نیز وجود داشته باشد. همین موضوع بهانه‌ای شد که کار بعد از ارائه ابتدایی‌اش در منزل آقای ابتهاج کار را در استودیو بِل ضبط کنیم. تا اینکه چند سال بعد و حین تولید سریال امام علی آقای فخرالدینی تصمیم گرفت از این اثر برای موسیقی تیتراژ سریال استفاده کند که خوشبختانه به شدت نیز روی کار نشست.
این خواننده موسیقی ایرانی فارغ‌التحصیل رشته تئاتر که طی سال‌های گذشته شاگردان زیادی را در حوزه خوانندگی موسیقی ایرانی تعلیم داده، در بخشی از همین گفتگوی رسانه بود که در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه چرا بعد از استقبال چشمگیر مخاطبان از موسیقی تیتراژ سریال امام علی برای اجرای در کنسرت‌ها استفاده نکرده، توضیح داد: این را می‌دانم که بعد از خوانش موسیقی تیتراژ سریال امام علی مخاطبان بیشتری در جامعه با صدیق تعریف آشنا شدند، اما من از این شرایط به مثابه یک سکوی پرش استفاده نکردم که بخواهم برای افزایش معروفیت بهره برداری کنم، دلیل این موضوع هم شاید به خاطر ایده آل گرایی و کمال گرایی است که هنوز در نسل من وجود دارد و بر این مبنا به حضور در موسیقی فکر می‌کنیم.
به هر حال موسیقی متن و موسیقی تیتراژ سریال امام علی (ع) یکی از ماندگارترین، تاریخی‌ترین و شنیدنی‌ترین موسیقی‌هایی است که تاکنون در قاب سریال‌های ارزشمند رسانه ملی پیش روی مخاطبان قرار گرفته است. موسیقی که به همراه چند اثر دیگر جریان جدیدی را در ساخت موسیقی تیتراژ سریال‌های تلویزیونی ایجاد کرد و با ساختارشکنی که مبنای آن مخاطب شناسی، آگاهی و دانش آهنگسازی هنرمندی چون فرهاد فخرالدینی است، توانست این چنین جای خود را در ذهن شنیداری مردم ثبت کند.
بدون دیدگاه