«سربداران»؛ ادای دین به مردانی که تن به ذلت ندادند

9:20

سریال «سربداران» که این شب‌ها از شبکه آی‌فیلم۲ برای فارسی‌زبانان افغانستان و تاجیکستان پخش می‌شود، در مقام مجموعه‌ای که نزدیک به چهل سال از ساختش می‌گذرد، همچنان اثری فاخر و فوق‌العاده به نظر می‌رسد.
تلویزیون ایران در دهه ۶۰ بابت ساخت سریال‌های فاخر و جذابی همچون سربداران، کوچک جنگلی، امیرکبیر بوعلی سینا و… از کارنامه درخشانی برخوردار است. مداقه‌ای بر مقطع زمانی ساخت این سریال‌ها در بحبوحه سال‌های جنگ تحمیلی و عسرت‌ها و تنگناهای های مالی و بودجه‌ای برآمده از آن، اهمیت کار تلویزیون را مضاعف می‌کند.
سریال سربداران که این شب ها از کانال آی‌فیلم۲ برای فارسی‌زبانان افغانستان و تاجیکستان پخش می‌شود، در مقام مجموعه‌ای که نزدیک به چهل سال از ساختش می‌گذرد، همچنان اثری فاخر و فوق‌العاده به نظر می‌رسد که با گذر زمان، بر عیار و ارزش‌هایش افزوده شده و تماشای دوباره‌اش نه تنها ملال با خود به همراه ندارد که گوشه‌ای دیگر از شاخصه‌ها و ویژگی‌هایش را عیان می‌کند.
سریال محمدعلی نجفی از چند وجه قابل نقد و بررسی است. اول این‌که، ساخت چنین پروژه عظیمی در سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ و همزمان با درگیر بودن کشور در جنگی ناخواسته، واقعاً کار بزرگی بوده و با معیارها و استانداردهای امروز به نوعی حتی ناشدنی و غیرقابل باور. سربداران پروژه پرهزینه‌ای بوده است؛ قصه سریال اشاره به برخاستن مردم خراسان علیه استیلای مغول تحت‌ عنوان قیام سربداران دارد و تاریخ آن در قرن هفتم هجری می‌گذرد.
طبیعی است ساخت و بازسازی لوکیشن‌ها، تولید دکورها، دوخت البسه، تهیه افزارها و ادوات جنگی، تامین اسب و حشم، گردآوری سیاهی‌لشکر و اسب‌سوار آن هم در شمارگان بالا کار آسانی نبوده و واقعاً جهد و پشتکاری متعهدانه را می‌طلبد. سربداران به برهه‌ای از تاریخ ایران می‌پردازد که تقریباً کمتر بر آن تمرکز شده و در غبار زمان به فراموشی سپرده شده است. اصولاً نه فقط در کارهای نمایشی که تاریخ هم از سال‌های اشغال ایران توسط قوم مغول و جفایی که بر مردان رفته، کمتر سخن به میان آورده است. این مقطع زمانی و در ابعادی کوچک‌تر، قیام سربداران به رهبری شیخ حسن جوری علیه اشغال‌گران مغول، در شاخه‌های دیگر فرهنگ و هنر از جمله ادبیات، نمایش و غیره نیز مورد غفلت قرار گرفته است. سریال سربداران با تمرکز به این برهه حساس تاریخی به نوعی ادای دین هم کرده است به دلیرمردانی که سر به دار دادند اما تن به ذلت نه.
چنین قصه بکر، تاریخی، حماسی و جذابی در قالب فیلمنامه پخته‌ای به قلم کیهان رهگذر و توسط بازیگرانی مجرب و کاربلد و البته کارگردانی خلاق و مسلط، یکی از سریال‌های برخوردار و درجه یک تاریخ تلویزیون ایران را پدید آورده است.
سربداران بازیگران بی‌‎نظیری را با خود دارد با بازی‌های به یاد ماندنی، از سوسن تسلیمی و امین‌ تارخ گرفته تا علی نصیریان و محمدعلی کشاورز. از نقش‌آفرینی استاد نصیریان در این سریال می‌توان به عنوان یک کلاس درس بازیگری یاد کرد. استاد مسلم بازیگری ایران در نقش قاضی شارح به خصوص در هنگام ادای مونولوگ‌های طولانی، زیبا و گوش‌نوازش نشان می‌دهد که حتی در چهار دهه پیش هم چه هنرپیشه قهاری بوده است. اصولاً فرآیند بررسی کار بازیگران حاضر در سربداران یک پرونده جداگانه را طلب می‌کند؛ اما از زاویه دیدی متفاوت، باید از هنرپیشه‌هایی در این سریال یاد کرد که با وجود بزرگی، هیچ‌گاه آن‌گونه که شایسته و بایسته بود، قدر ندیدند و تکریم نشدند. شادروانان فیروز بهجت‌محمدی، جمشید لایق، عطاءالله زاهد و جهانگیر صمیمی‌فرد از جمله این قدرنادیده‌ها هستند که کارنامه‌ای درخور اعتنا و تحسین در بازیگری دارند. نقش‌آفرینی مرحوم بهجت محمدی در نقش طوغای تیمورخان فوق‌العاده و بی‌نظیر است، همچنان که جمشید لایق در قالب کاراکتر (شخصیت) ارغون‌شاه.
از دیگر ابعاد متمایزکننده سریال سربداران می‌توان به موسیقی فاخر آن اشاره داشت که ضرب‌شست هنری استاد فرهاد فخرالدینی است و نه فقط یکی از قله‌های موسیقی متن سریال‌های تلویزیونی به شمار می‌رود که اصولاً یکی از فاخرترین قطعات موسیقی ساخته شده در پس از پیروزی انقلاب نیز هست. استاد فخرالدینی با تلفیق موسیقی ایرانی و غربی، یکی از موسیقی‌های متن به‌یاد ماندنی و جاویدان را خلق کرده است.
مگر می‌شود از سریال سربداران سخن گفت و یادی از تیتراژ ابتدایی فوق‌العاده‌اش نکرد؟ تیتراژی تکنیکال، پیشرو و به‌یاد ماندنی حاصل خلاقیت و کاربلدی سازنده‌اش استاد مرحوم اکبر عالمی؛ مردی که زیاد می‌دانست اما هیچ‌گاه آن‌گونه که باید و شاید از دانسته‌ها و داشته‌هایش استفاده نشد. تیتراژ سریال سربداران با وجود گذشت سال‌ها از ساخت آن همچنان پیشرو و خلاقانه به نظر می‌رسد و مخاطب را شگفت‌زده می‌کند. چهره‌پردازی زبردستانه و هنرمندانه کاراکترها با طراحی و اجرای استادان جلال معیریان و بیژن محتشم هم از دیگر نقاط قوت سریال محسوب می‌شود.
چنین نقاط تمایز و شاخصه‌هایی باعث می‌شود که سریال سربداران نه فقط با معیار سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ که با میزان و خط ‌کش امروزی هم اثری فاخر، حرفه‌ای و خوش‌ساخت به‌شمار ‌رود.
تماشای آثار فاخری همچون سربداران و دیگر سریال‌هایی که در ابتدا از آن‌ها نام برده شد این واقعیت و نیاز را بیش از پیش عیان می‌سازد که جای چنین مجموعه‌های وزینی در تلویزیون امروز چقدر خالی است. همه تنگناهای مالی و سخت‌افزاری به جای خود، اما به نظر می‌رسد با اندکی تدبیر و مدیریت هزینه‌ها هنوز هم می‌شود چنین آثاری را تولید کرد و به مخاطبی عرضه کرد که آماج یورش همه‌جانبه شبکه‌های ماهواره‌ای و دیگر رسانه‌های نوظهور است و قدرت و گزینه‌های انتخاب بیشتری دارد. برای مثال، می‌توان بودجه این پرتعداد سریال‌های امروزی را که بعضی از آنان نه از کیفیت آنچنانی برخوردار هستند و نه در جذب مخاطب موفق، تجمیع و در عوض، مجموعه‌های نمایشی درجه الف، باکیفیت و فاخر را تولید کرد. به طور قطع، بینندگان تلویزیونی هم با این آثار ارتباط بهتری برقرار کرده و در ذهن و خاطرجمعی مخاطبان ماندگار خواهد شد.
شبکه آی‌فیلم ۲ به عنوان رسانه‌ای که برای مخاطبان تاجیک و افغان فارسی‌زبان خود فیلم و سریال پخش می‌کند، این شب‌ها مجموعه سربداران را بر روی آنتن دارد. قصه سربداران در خراسان بزرگ می‌گذرد، جایی که نه فقط ایرانیان که افغانستانی ها و حتی تاجیک‌ها هم نسبت به آن تعلق خاطر تاریخی دارند. از این منظر، تماشای این سریال فاخر می‌تواند برای این جامعه مخاطبان هدف لطفی مضاعف داشته باشد و البته بینندگان ایرانی علاقه‌مند به آثار تاریخی هم می‌توانند از دیدن دوباره سربداران و بازیگران بی‌نظیرش از شبکه آی‌فیلم۲ لذتی دوباره ببرند.